دیوان اشعار اهلی شیرازی

دیوان اشعار اهلی شیرازی، مجموعه اشعار اهلی شیرازی است که به تصحیح حامد ربانی رسیده و در قالب یک جلد کتاب چاپ شده است. اکثر حجم این کتاب را غزلیات اهلی تشکیل می‌دهد.

ديوان اشعار اهلي شيرازي
پدیدآوران	اهلی شیرازی، محمد (نویسنده) حامدي رباني، اصغر (مصحح)
عنوان‌های دیگر	شامل غزليات، قصايد، ترکيبات، ترجيع بند و...
ناشر	کتابخانه سنايي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1369ش
چاپ	2
موضوع	شعر فارسی- قرن 10ق
زبان	فارسی
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ر‎‏2‎‏د‎‏9* 5880 ‏PIR‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، دیوان اشعار (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه مفصلی به قلم مصحح (حامد ربانی) و متن اشعار شامل: غزلیات، قصاید، ترکیب‌بندها، ترجیع‌بندها، مخمسات، مستزادها، قطعات، تواریخ و رباعیات است.

گزارش محتوا

سبک شعر اهلی شیرازی دنباله سبک عراقی است. بیشتر اشعارش غزل است. او قصاید را هم خوب گفته و نسیب و تشبب و غزل را نیکو آورده است. مثنوی سحر حلالش اعجاب دیگران را برانگیخته است.

اشعار کتاب به‌لحاظ قالب و تعداد چنین است:

غزلیات

در این نسخه جمعا 1400 غزل آمده است؛ الف: 78 غزل، ب: 5غزل، ت: 327 غزل، ج: 1، چ: 3، خ: 1، دال: 403، ر: 27، ز: 21، سین: 7، شین: 53، ص: ‌1، عین: 1، غین: 1، ف: 1، قاف: 6، کاف: 2، گاف: 1، لام: 8، میم: 290، نون: 72، واو: 36، ه:‍ 37 و ی: 121 غزل را به خود اختصاص داده است. تعداد ابیات این بخش 7941 بیت است که قسمت عمده دیوان است و در نسخه‌های خطی ترتیب و اندازه غزل‌ها یکسان نیست. همچنین بعضی نسخه‌ها غزل‌هایی دارد که در دیگر نسخه‌ها نیست.

قصاید

در نسخه‌های خطی بخش قصاید آشفته است؛ یعنی ترکیب و ترجیع و قطعه و گاهی مثنوی هم دیده می‌شود. همچنین به‌ترتیب الفبا نیست؛ مثلا در همه نسخه‌ها قصیده 63 «الهی به سردفتر حکمت الله» سرآغاز قصاید است و مصحح کتاب با رعایت اینکه جابه‌جایی کمتری انجام دهد، قصاید را مرتب کرده است. در کل، 75 قصیده در این نسخه وجود دارد و تعداد ابیاتشان 2131 بیت است. موضوع این قصیده‌ها از این قرار است: 10 قصیده در مدح امیر مؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) به شماره‌های 5 و 9 و 10 و 19 و 34 و 51 و 59 و 60 و 64 و 70. قصیده‌های شماره 1 و 13 و 33 و 35 و 49 و 58 که شش قصیده هستند در موعظه و توحید بیان شده است. 7 قصیده در مرثیه امام حسین(ع) و شهدای کربلا به شماره‌های 6 و 7 و 11 و 12 و 20 و 42 و 61. همچنین 5 قصیده در مدح شاه اسماعیل صفوی به شماره‌های 4 و 36 و 65 و 66 و 67. قصاید شماره 15 و 16 و 73 این کتاب در مدح سلطان یعقوب سروده شده است. 4 قصیده هم در مدح سید شریف گفته شده به شماره‌های 37 و 52 و 71 و 75. از دیگر قصاید که در مدح دیگران است می‌توان 3 قصیده به شماره‌های 3 و 17 و 47 در مدح قاسم پرناک، 3 قصیده به شماره‌های 40 و 44 و 53 در مدح سعدالدین اسعد، 2 قصیده به شماره‌های 39 و 72 در مدح خواجه معین‌الدین محمد صاعدی، 2 قصیده 41 و 48 در مدح نجم‌الدین محمود. قصاید شماره 45 و 46 کتاب به‌ترتیب مرثیه‌هایی هستند در رثای ملک منصور پرناک و نجم‌السعاده. همچنین قصیده شماره 2 در مدح میر عفیف‌الدین است. قصاید شماره 14 در قحط و غلا و شکایت، شماره 8 در مدح سیدالمرسلین محمد مصطفی(ص)، شماره 27 در مدح نظام‌الدین احمد صاعدی، شماره 42 در مدح شاه‌قلی‌بیک، شماره 50 در مدح معزالدوله، 54 در مدح شاه اخی‌بیک، 55 در مدح نجم‌الدین مسعود و 57 در مدح شاه ملا، هستند. همچنین 15 قصیده کوتاه در کتاب وجود دارد که بیشتر شبیه قطعه است.

ترکیب‌بند

شاعر را 5 ترکیب‌بند است؛ اولی در نعت رسول و ائمه اثناعشر که شامل 15 بند است. دومی مدح امامزاده علی بن حمزه است شامل 5 بند. سومی در مدح امامزاده احمد بن موسی کاظم (شاهچراغ) مشتمل بر 7 بند. چهارمی در مرثیه افضل‌الدین میرک که 5 بند دارد و پنجمی در مرثیه ظفرالاسلام صاعدی مشتمل بر 5 بند.

ترجیع‌بند

فقط یک ترجیع‌بند در دیوان اهلی دیده می‌شود. این شعر شامل 7 بند است و برگردان آن بیت زیر است:

هرچه غیر از تو هست ساقی هیچ

جان عالم تویی و باقی هیچ

مخمس

اهلی شیرازی سه غزل را تخمیس کرده: یکی غزل حافظ است؛ دیگری غزل امیر خسرو و سومی غزل حسن.

مستزاد

اهلی، غزلی را در هفت بیت مستزاد گفته و یک رباعی را هم مستزاد آورده که مصحح کتاب از درج آن در بخش مستزاد کتاب غفلت کرده است. این رباعی در شماره 224 بخش رباعیات کتاب آمده است. اهلی شیرازی، جز این مستزاد ندارد، مگر در قصاید مصنوعش که در مستخرجات آنها مستزاد به چشم می‌خورد. او در هریک از سه قصیده، یک رباعی مستزاد ساخته و از هنرنمایی خود چنان آورده که چون در کنار دایره بنویسند و از مستزاد شروع به خواندن کنند رباعی مستزاد دیگر، خوانده می‌شود که در معنی و قافیه با رباعی اول متفاوت است. در اینجاست که شاعر گفته: هرکه این رباعی را بدین قوافی انشا کند، قصیده را جواب گفته باشد (به صفحه 794 کتاب مراجعه کنید).

قطعات

در این قسمت از کتاب، 121 قطعه در 292 بیت آمده است. غالب قطعات 2 بیت دارد و تنها قطعه بلند این قسمت از کتاب، قطعه شماره 105 است که 20 بیت دارد و با موضوع موعظه سروده شده است.

تواریخ

در این قسمت 50 قطعه تاریخ آمده است که تاریخ دورتر آنها 883 و نزدیک‌تر آنها 941 می‌باشد. شایان ذکر است که ارقام عددی حساب ماده تاریخ‌ها از مصحح است.

رباعیات

رباعیات اهلی بر چند قسم است: رباعیات ساقی‌نامه، رباعیات گنجفه و رباعیات گوناگون که این را سه بخش کرده‌اند.

رباعیات ساقی‌نامه

این قسمت دارای دیباچه نثر است و شامل 101 رباعی.

رباعیات گنجفه

این قسمت دارای دیباچه نثر و 96 رباعی است که اهلی برای گنجفه‌بازی سروده است. او 8 صنف آورده و در هر صنف 12 برگ وجود د ارد که اولی میر و دومی وزیر است و ده برگ دیگر از ده است تا یک و به‌صورت میر قماش، وزیر قماش، ده قماش، نه قماش، هشت قماش، هفت قماش، شش قماش، پنج قماش، چهار قماش، سه قماش، دو قماش، یک قماش و همچنین دیگر اصناف. ترتیب این هشت صنف این‌گونه آمده است: «قماش، زر سفید، برات، چنگ، زر سرخ، شمشیر، تاج، غلام» و در توصیف عددی به‌ترتیب صنف چهارم، اول، سوم، ششم، پنجم، هفتم، دوم و هشتم را آورده است.

رباعیات متفرقه

برای این قسمت از اشعار اهلی در کتاب، 636 رباعی ذکر شده که بسیاری از آنها در بیان عقاید دینی و اخلاق است. لذا در برخی از نسخه‌ها این رباعیات در دو قسمت متمایز به نام‌های زبدة الأخلاق و فوائد العقائد، ارائه شده است. در نسخه‌هایی که مصحح کتاب، مشاهده کرده، رباعیات کتاب بتمامه نیامده است.

معمیات

در نسخ خطی، معماهایی وجود داشته که مصحح در این کتاب آورده است؛ مجموع این موارد، 68 معما و 4 لغز است. عناوین بالای اشعار، تنها در یک نسخه از نسخه‌های کتاب - نسخه «ب» - ‌وجود داشته که مصحح بعینه آن را آورده است، ولذا هرگونه ایرادی را به‌عهده نگارنده آن نسخه دانسته است. حامد ربانی، همچنین متذکر می‌شود که بعضی، رساله معما یا رساله‌های قافیه و عروض را به اهلی نسبت داده‌اند. او می‌نویسد: «من بااینکه در تفحص بوده‌ام، چنان چیزی ندیده‌ام و اگر به دست آورم، برای چاپ بعد ضمیمه خواهم نمود».

وضعیت کتاب

قصاید کتاب در نسخه‌های خطی بر نسق واحد و به یک اندازه است، جز در نسخه «ق» که ترتیب آن کمی فرق دارد و 5 قصیده بیشتر از سایر نسخ دارد، ولی مصحح کتاب بنا بر برخی جهات از درج آنها در بخش قصاید این کتاب، خوددداری کرده است.

نسخه‌های خطی به‌کاررفته در کتاب، هفت نسخه است که در صفحات 80 تا 84 از مقدمه مصحح این کتاب، ذکر شده است. ربانی در توضیح کارهایی که در راستای تصحیح کتاب انجام داده، می‌نویسد: ابتدا از نسخه «ب» رونویس کردم و سپس با نسخه «ک» حرف‌به‌حرف، مقابله و تصحیح کردم و پس از آن بر نسخه «ن» عرضه کردم و در موارد اشکال به نسخه‌های دیگر مراجعه کردم و بسیار جای با آنها نیز مقابله کرده‌ام و برای این کار چه‌بسا فهرست‌ها از اشعار هر نسخه برداشته‌ام. هرگاه کلمه‌ای نادرست دیده می‌شد با مراجعه به نسخه‌ها اصلاح می‌گردید و اگر رفع نمی‌شد گاهی با مطالعه و امعان نظر به تحقیق می‌پیوست. البته در جاهایی که اشکال باقی مانده، با لفظ «کذا» به آن اشاره شده است. او نسخه‌بدل‌ها را عمدا در کتاب نیاورده تا به حجم کتاب نیفزاید و به‌ندرت ذکر کرده؛ مثلا در «سحر حلال» این کار انجام شده. او در میان اختلاف نسخ، صحیح یا اصح را انتخاب کرده است. خلاصه کار وی روی کتاب چنین است: تصحیح اغلاط، رفع نواقص نسخه‌ها و تکمیل اشعار، ترتیب الفبایی در قصاید و قطعات و رباعیات که در نسخ خطی به‌ترتیب مطالب بوده، جدا کردن ترکیب و ترجیع و مخمس که در نسخ خطی با قصاید مخلوط بوده، تقطیع قصاید و ذکر بحر و زحاف، حساب ماده تاریخ‌ها، افزودن پاورقی‌ها و مختصر نسخه‌بدل، ترتیب فهرست نام‌ها، تألیف مقدمه و تصحیح و غلط‌گیری هنگام چاپ.

منابع مقاله

مقدمه مصحح کتاب.