شاهنامه هفت لشکر
شاهنامۀ هفت لشکر: طومار نقالی (از سال 1208 هجری قمری اواخر دورۀ زندیه) مقدمه، تصحیح و توضیحات از محمد جعفری (قنواتی)، زهرا محمدحسنی صغیری؛ طوماری که متن تصحیح‌شدۀ آن در این کتاب منتشر شده، در سال 1208 قمری (سالی که آغامحمدخان قاجار با شکست دادن قطعی لطفعلی خان زند او را به اسارت درآورد و به قتل رسانید) در تهران کتابت شده است. با استناد به اینکه کهن‌ترین طومار تاکنون شناخته شده در سال 1135 قمری تحریر شده است، این طومار را باید از طومارهای کهن به شمار آورد.
| شاهنامه هفت لشکر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جعفری، محمد (تصحیح و تحقیق)
محمدحسنی، زهرا (تصحیح و تحقیق) حیدری، محمد (ویرایش) |
| ناشر | خاموش |
| مکان نشر | اصفهان |
| سال نشر | 1400 |
| شابک | 2ـ65ـ6942ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
گزارش کتاب
طومارهای نقالی از جمله مهم‌ترین آثار داستانی در ادب عامه هستند. طومار در لغت به معنی نامه، کتاب، نامۀ دراز و هرگونه کاغذ نوشته‌شده آمده و تأکید شده است که امروزه نوشته‌های لوله‌کرده را طومار می‌گویند؛ اما در اصطلاح نقالان و قصه‌خوانان، طومار شکل مکتوب داستان‌هایی بود که نقل می‌کردند، اعم از داستان‌های شاهنامه و دیگر داستان‌ها.
طومارهای کامل به طور معمول از آغاز شاهنامه تا پایان داستان بهمن یا دارا را دربر می‌گیرند. البته مؤلفان یا نقالان بخش‌هایی از گرشاسب‌نامه، سام‌نامه، جهانگیرنامه، فرامرزنامه، بانوگشسب‌نامه، برزونامه و بهمن‌نامه و نیز داستان‌هایی الحاقی از شاهنامه مانند «کک کهزاد» و «ببر بیان» را در مواضعی مناسب بنا به تشخیص خود اضافه می‌کردند. در این میان افزون بر منظومه‌های کوچکی مانند کک کهزاد و ببر بیان، سام‌نامه تقریباً به طور کامل در طومارها نقل می‌شود.
بخشی دیگر از داستان‌های طومارها شامل روایات شفاهی کهن و اصیل است که مکتوب نشده‌اند، اما گاه در برخی از آثار گذشته به آنها اشاره شده است که از جمله می‌توان به اینها اشاره کرد: ازدواج رستم با خواهر یا خالۀ کیقباد، روایتی ویژه از تیراندازی آرش برای تعیین مرز ایران و توران، روایت اسب‌گزینی سهراب که در بیشتر طومارها نقل شده و ازدواج فریبرز با فریگیس.
به سبب اینکه نثر بیشتر طومارها از یک‌سو متأثر از زبان گفتاری و از سوی دیگر متأثر از زبان منشیانۀ دورۀ تألیف خود هستند، گنجینه‌ای از واژگان، ترکیبات، تعابیر و اصطلاحات گفتاری و نیز زبان رسمی دورۀ تألیف را به همراه دارند که برخی از آنها یا وارد فرهنگ‌های لغت نشده‌اند یا اینکه بخش قابل توجهی از آنها امروزه مهجور و منسوخ شده‌اند.
عناصر سامی و اسلامی مانند سایر طومارها و نیز برخی از متون تاریخی و ادبی مربوط به پیش از اسلام، در این طومار نیز وجود دارد. یکی از نکات برجستۀ این طومار، وجود اشعار فراوان در آن است. شعر نه‌تنها برای توصیف بلکه در بیشتر موارد برای روایت به کار رفته است. بخش قابل ملاحظه‌ای از داستان‌های رستم و سهراب، بخش نخست برزونامه، جنگ هفت لشکر و سراسر داستان یازده رخ به شعر است. از این زاویه در میان طومارهای منتشرشده، آن را تنها می‌توان با طومار زنده‌یاد مرشد زریری مقایسه کرد. بخش اصلی شعرها شامل شعرهای شاهنامه‌ای، اشعار مأخوذ از شاهنامه و سایر منظومه‌های پهلوانی هستند.
نثر این طومار نسبتاً ساده است، اما طبیعتاً متأثر از دورۀ تألیف، برخی واژه‌ها و ترکیبات ترکی و عربی آن دوره را در خود دارد. این واژه‌ها و ترکیبات البته واژه‌هایی مهجور و دور از ذهن نیستند که از جمله به نمونه‌های زیر می‌توان اشاره کرد: یوم، عسکر، کمیت، عدیم المثال، دارالمرز، طرفة العین، جاریه و .... . بیشترین نکات دستوری که در این طومار به چشم می‌آید، مربوط به فعل است. در این زمینه به‌ویژه باید از ناهماهنگی و عدم تطابق زمان افعال در جمله‌های متوالی نام برد؛ از جمله ماضی نقلی به جای ماضی ساده، مضارع استمراری به جای مضارع ساده و ... .
طوماری که متن تصحیح‌شدۀ آن در این کتاب منتشر شده، در سال 1208 قمری (سالی که آغامحمدخان قاجار با شکست دادن قطعی لطفعلی خان زند او را به اسارت درآورد و به قتل رسانید) در تهران کتابت شده است. با استناد به اینکه کهن‌ترین طومار تاکنون شناخته شده در سال 1135 قمری تحریر شده است، این طومار را باید از طومارهای کهن به شمار آورد. این طومار که دست‌نوشت آن با شمارۀ ثبت 35098/5 در کتابخانۀ ملی ایران نگهداری می‌شود، هم در صفحۀ نخست و هم در ترقیمه، از آن با عنوان «کتاب تاریخ شاهنامه هفت لشکر» یاد شده است. طومار شامل 233 برگ است و صفحات فاقد سرنویس آن 26 سطر دارند. دست‌نوشت مانند بیشتر طومارهای کامل از پادشاهی کیومرث شروع و با مرگ بهمن، بلعیدن اژدها او را پایان می‌یابد. تقریباً همۀ داستان‌های بااهمیت شاهنامه در این دورۀ زمانی را به استثنای داستان گشتاسب و کتایون و هفت‌خان اسفندیار روایت کرده است. البته مانند سایر طومارها داستان‌هایی نیز از سایر منظومه‌های پهلوانی در آن جای دارد. از این‌رو باید آن را از جملۀ طومارهای مفصل و کامل به شمار آورد.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات