كتاب الفائق في أصول‌الدين
كتاب الفائق في أصول‌الدين، اثر محمود بن محمد ملاحمی خوارزمی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این اثر مباحث مربوط به توحید و مراتب آن، صفات الهی، عدل، نبوات و معجزات انبیا و معجزه بودن قرآن کریم، لزوم وجود امام و (به اعتقاد نویسنده) عدم تنصیص پیامبر(ص) بر آن و مباحث مربوط به عدل و حساب و کتاب و توبه و اختیار انسان و... را مطرح کرده است.
| كتاب الفائق في أصول‌الدين | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ملاحمي خوارزمي، محمود بن محمد (نویسنده) عون، فيصل بدير (محقق و مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب الفائق في اصول‌الدين |
| ناشر | دار الکتب و الوثائق القومية، الإدارة المرکزية للمراکز العلمية، مرکز تحقيق التراث |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | مجلد1: 2010م, |
| چاپ | 1 |
| شابک | 977-18-0714-5 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تحقیق این اثر و تعلیقه بر آن را فیصل بدیر عون انجام داده و مقدمه‌ای بر آن نوشته است.
ساختار
کتاب دارای مقدم محقق و محتوای مطالب ضمن فصول متعدد که هرکدام دارای باب‌هایی هستند، می‌باشد.
گزارش محتوا
ابن ملاحمی معتقد است ابواب مطالب این کتاب، همان ابواب کتاب «المعتمد» است، ولی نشان خواهیم داد که در برخی موارد تفاوتهایی با هم دارند. او بحث را مانند «المعتمد» از نظر در حدوث عالم و اثبات صانع آغاز می‌کند، ولی در اینجا در بحث از «نظر» به‌عنوان مسئله‌ای شناختی، خیلی توقف نمی‌کند (کمااینکه بعدا این کار را می‌کند). ابن ملاحمی پس از مطرح کردن این بحث به‌منظور نتیجه‌گیری اثبات مُحدث اجسام (که به نظر وی دومین اصل از توحید به حساب می‌آید)، از «حدوث جواهر و اجسام» سخن می‌گوید. او سپس از علم خدا و سخن در صفات او (سومین اصل از توحید) می‌گوید. وی درباره تمام صفات الهی توضیح می‌دهد[۱].
بعد از این مباحث، شاهد این هستیم که نویسنده خودش را به بحث با «مخالفین مسلمانان در ابواب توحید» وارد می‌کند؛ مجوس و فلاسفه‌ای که صرفا در حد تعبیر قائل به اسلام هستند، طرف سخن او در این قسمت از کتابند. وی، پس از طرح محاوره و گفتگو با مخالفان، درباره «عدل» بحث می‌کند. از موارد نقض سخن مؤلف مبنی بر اینکه کتاب حاضر، تلخیص کتاب «المعتمد» است، این مورد است؛ یعنی سخن ابن ملاحمی از «عدل» را در اجزای سه‌گانه منتشرشده از کتاب «المعتمد» نمی‌بینیم. معنی این سخن این است که سخن وی از عدل و موضوعات مختلف مربوط به آن در «الفائق...»، مباحثی کاملا جدید است، نه اینکه تلخیصی از بخش‌های کتاب «المعتمد» باشد. به‍‌هرحال، سخن ابن ملاحمی از عدل، شامل گفتارهای او درباره انسانیت، مسئولیت انسان در برابر کارهایش به دلیل اینکه وی خالق و مُحدِث آنهاست و... می‌شود. وی همچنین در این بخش، از نظریه «کسب» اشاعره به‌شدت انتقاد می‌کند و علاوه بر این با انحصار وجهه‌های نظر معتزله درباره نظریه تولد، به این امر نیز می‌پردازد. بحث از نظریه «خلق قرآن» که ابن ملاحمی در آن به‌شدت بر معتزله می‌تازد را نیز نباید از نظر دور داشت. البته قابل ذکر است که این بحث نیز در کتاب «المعتمد» وجود ندارد و از مباحث اختصاصی «الفائق...» است. او در ادامه مباحث، به سخن از «تکلیف»، بیان نیکویی آن و شروط تکلیف و سایر مباحث مربوط به آن، می‌پردازد که این بحث نیز از مباحث اختصاصی این کتاب است. ابن ملاحمی در بحث از تکلیف درباره برخی مسائل محوری این مسئله، مانند سخن از تکلیف ما لا یطاق، نظریه لطف و وجوب لطف، مبدأ عوض و احکام مستحقه بر آن و... مناقشه کرده است[۲].
از دیگر مباحث اختصاصی این کتاب که ابن ملاحمی به آن پرداخته، سخن از «نبوات» و حسن بعثت انبیا و صفات لازم برای نبی است. وی درباره راه‌های شناخت درستی مدعی نبوت، سخن می‌گوید و در این‌باره از معجزات و شروط معجزه و تفاوتش با حیله و سحر، صحبت می‌کند. ابن ملاحمی درباره اعجاز قرآن نیز توضیح می‌دهد و پاسخ چالشکنندگان در این زمینه را بیان می‌دارد. او سخن را به سایر معجزه‌های رسول اکرم(ص) می‌کشد و شبهات منکرین نبوت و معجزات آن حضرت(ص) را پاسخ می‌دهد[۳].
از دیگر مباحث منحصربهفرد این کتاب (که در المعتمد وجود ندارد)، سخن در علم و وعد و وعید و ثواب و عقاب است. ابن ملاحمی توضیح می‌دهد که چگونه توبه، وعید و عقاب الهی را از میان برمی‌دارد. وی بحث از توبه را کمی تفصیل می‌دهد. او بحث را با دیگر مباحث کلامی مانند «کفر و انواع آن» و ادله سمعی بر آن، ادامه می‌دهد. ابن ملاحمی، مُجبره و قائلین به قِدَم صفات و خوارج را تکفیر می‌کند، ولی مرجئه را نه. وی در ادامه مباحث، سخن از دو بحث مهم دیگر، یعنی منزلة بين المنزلتين و امر به معروف و نهی از منکر را فراموش نمی‌کند. نویسنده، مباحث پایانی کتاب را به بحث از امامت اختصاص می‌دهد. او از وجوب امامت و راه‌های وجوب آن و غرض از آن سخن می‌گوید. سپس درباره کسانی که قائل به عصمت امام هستند، بحث می‌کند و پس از آن درباره مواردی که باعث زوال امامت امام می‌شوند. ابن ملاحمی به این معتقد است که پیامبر(ص) به امام بعد از خودش تصریح نکرده است و ازاین‌رو در ادامه مباحث امامت از خلفای چهارگانه سخن می‌گوید. پایان‌بخش مباحث کتاب، سخن از حقیقت دعا و شروط آن است[۴].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده و پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی در شرح اعلام و مباحثی در یاری‌بخشی به فهم بهتر محتوای مطالب هستند.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محقق.