معتزله: تاریخ و عقاید
معتزله: تاریخ و عقاید تألیف علی آقانوری، در این کتاب کوشیده شده پیشینه و دوره‌های تاریخی شکل‌گیری، رشد و رواج، فرازوفرودهای تفکر اعتزال و اصول مشترک و مورد اتفاق و اندیشه‌های متمایز رهبران فکری آنان به اختصار روشن شود.
| معتزله: تاریخ و عقاید | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آقانوری، علی (نویسنده) |
| ناشر | ادیان |
| مکان نشر | قم |
| سال نشر | 1400 |
| شابک | 3ـ02ـ7969ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب در هشت فصل نگارش یافته است. عناوین فصل‌های کتاب عبارت است از:
فصل اول: پیشینه و چگونگی شکل‌گیری معتزله
فصل دوم: دوره‌های تاریخی
فصل سوم: عوامل اوج و فرود
فصل چهارم: مناسبات فکری و اجتماعی معتزله با دیگر فرق
فصل پنجم: مبانی و روش فکری معتزله
فصل ششم: اندیشه‌های کلامی معتزله
فصل هفتم: اندیشمندان و شخصیت‌های تأثیرگذار معتزله
فصل هشتم: نومعتزلیان
گزارش کتاب
اصطلاح معتزله از واژۀ «اعتزال» به معنای کناره‌گیری و دوری‌جستن گرفته شده و در کاربرد دانش فرقه‌شناسی عنوان یکی از مشهورترین مکاتب کلامی و روش‌های فکری است که بنا بر مشهور در نیمۀ نخست قرن دوم هجری توسط واصل بن عطا در بصره بنیان نهاده شد. از این گروه با اسامی و القاب پسندیده‌ای چون «عدلیه» و «اهل العدل والتوحید» و عناوین ناپسندی نظیر «وعیدیه»، «معطله»، «جهمیه» و «قدریه» یاد شده است؛ اما اصطلاح معتزله مشهورترین نامی است که برای آنها به کار می‌رود و خود آنها نیز نوعاً از این کاربرد پرهیزی ندارند.
در اینکه چرا صاحبان این مکتب کلامی معتزله نامیده شدند، دیدگاه یکسانی وجود ندارد. اختلاف و تناقض در وجه این نام‌گذاری از طرف پیروان و رقبا به گونه‌ای است که نه‌تنها جمع آن ناممکن است، بلکه رد و پذیرش هر یک از آنها موجب اختلاف در تحلیل پیشینه و خاستگاه فکری این گروه نیز خواهد شد. دیدگاه‌ها و آراء و گزارش‌های مختلف در تبیین چرایی نام‌گذاری آنان به معتزله عبارت است از: اعتزال سیاسی آنان از دستگاه خلافت رسمی؛ جدایی راه‌ورسم آنها از گرایش غالب عامه مردم که بعدها به عنوان اهل سنت نامیده شدند؛ همچنین برخی اعراض صاحبان این مکتب از دنیا را وجه تسمیه می‌دانند؛ برخی نیز معتقدند اصطلاح معتزله معادل عربی برای فرقۀ «فروشیم» در فرهنگ یهودی است.
در این کتاب کوشیده شده پیشینه و دوره‌های تاریخی شکل‌گیری، رشد و رواج، فرازوفرودهای تفکر اعتزال و اصول مشترک و مورد اتفاق و اندیشه‌های متمایز رهبران فکری آنان به اختصار روشن شود.
فصل نخست اختصاص به بررسی پیشینه و چگونگی شکل‌گیری معتزله دارد. دربارۀ سابقۀ فکری و منشأ فکری بسترهای اجتماعی و بذرهای نخستین دیدگاه‌های بنیان‌گذاران این گروه به سه دیدگاه می‌توان اشاره کرد: تأثیرپذیری از منابع و اندیشه‌های فلسفی غیرمسلمان، کناره‌گیری اهل اعتزال از جنگ در عصر خلافت امام علی(ع)، واکنش معتزله در برابر دیگر جریان‌های فکری و کلامی دیگر مسلمانان.
معتزله نیز همانند دیگر فرق اسلامی در حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خود با فرازوفرودهای مختلفی روبرو بوده‌اند. در فصل دوم دوره‌های تاریخی این فرقه تبیین شده است. دربارۀ عوامل اوج‌وفرود معتزله در دوره‌های نخست به موارد مختلفی اشاره شده است؛ از جمله رعایت مشی اصولی از سوی معتزلیان در مناقشات سیاسی، تفسیر عقلانی از آیات قرآن و .... که در فصل سوم به این عوامل اشاره شده است.
معتزله در مناسبات فکری و فرهنگی و اجتماعی خود با دیگر فرقه‌ها در دادوستد بودند. از این‌رو دیدگاه‌های متمایز آنها حاصل منازعات و جدال‌ها و رد و انکارها و گاهی اخذ و اقتباس از دیگران بوده است. فصل چهارم اختصاص به بررسی اینگونه مناسبات فکری و اجتماعی معتزله با دیگر فرق دارد. در فصل پنجم نیز به مبانی و روش فکری معتزله اشاره شده است. در فصل ششم نیز مهم‌ترین معتقدات کلامی و اندیشه‌های متمایز آنها با عنوان اصول پنج‌گانۀ اعتقادی به اختصار روشن شده و در پایان به دیدگاه آنها دربارۀ امامت و خلافت پرداخته شده است.
متفکران معتزله به عنوان یک گروه رسمی و صاحب نام و نشان اگرچه کم نبودند و در طول حیات خود عقاید کلامی، سیاسی، فلسفی و حتی طبیعی مختلف از خود برجای گذاشتند، اما در فصل هفتم بررسی مختصری از زندگی افراد برجسته و صاحب‌تأثیر آنها مدنظر است.
نومعتزلیان به دسته‌ای از اصلاح‌طلبان، احیاگران و نواندیشان مسلمان گفته می‌شود که در دو سدۀ اخیر از بستر تفکر اهل سنت سر برآوردند. این دسته در رویکرد عقل‌گرایانه و دقت عقلانی نسبت به آموزه‌های دینی از روش‌ها و معتقدات معتزله کهن الهام گرفته‌اند. سردمداران این جریان جدید و مطرح کلامی از مناطق مختلف به‌ویژه مصر و شبه قاره و از میان طیف‌های مختلف و با دغدغه‌های متفاوتی می‌باشند. فصل پایانی کتاب اختصاص به بررسی این گروه دارد.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات