قتیل دهلوی، محمدحسن

میرزا محمدحسن قتیل لاهوری (1170-1233ق)؛ از شاعران و نویسندگان مشهور سده دوازدهم و سیزدهم شبه قاره که در حوزه‌های گوناگون علوم روزگار خود، از صرف و نحو و بدیع و بیان تا منطق و ریاضی، از سرآمدان روزگار خود شمرده می‌شد. از او آثار فراوانی در شاخه‌های گوناگون علوم ادبی به جای مانده که یکی از مهم‌ترین آنها شجرةالامانی است.

قتیل دهلوی، محمدحسن
پرونده:NUR......jpg

شرح حال و نیاکان

تقریباً تمام تذکره‌نویسان، نیاکان قتیل را از قوم بهنداری کهتری می‌دانند.(تذكرة عقد ثريا، 234؛ تذكرة مخزن الغرائب، 570/4؛ تذكره هندى، ١٧٢؛ ملخّص تذكره ریاض‌الوفاق، ٧١؛ تذکرة ریاض‌العارفین، ١٩٩؛ تذکرة معراج‌الخیال، بی تا: ٢٢). پدرش درگاهی مل نام داشت و خودش در آن زمان به دیوالی سنگهه معروف بود.

ولادت

محل تولد قتیل در تذکره‌ها یکسان ذکر نشده است. صاحب تذکره‌های عقد ثریا، مخزن‌الغرانب، ریاض‌الوفاق، و نتایج‌الافکار زادگاه قتیل را ذکر نكرده‌اند. برخی از صاحبان تذکره، مولد او را شاه‌جهان‌آباد (هندی، بی‌تا: ١٧٢؛ عاشقی، ١٠٨؛ برزگر، ۴/٢٠٣٢) و برخی بتاله گورداس‌پور در هند (مالک رام، ۴۴٧) و برخی روستای فریدآباد از حومۀ دهلی می‌دانند (مرقّع شعرا، ٢٧).

با توجه به گفتۀ قتیل در دیوان غزلیاتش، او خود مولدش را در دهلی و در جایی دیکر شاه‌جهان‌آباد دانسته است:

گرچه باشد مولد من خالک دهلی ای قتیل

کم کسی چون من ز یزد و ایروان برخاسته است

همچنین

رحم کن رحم بر این عاشق همشهری خویش

مولد خاص تو هم شاه‌جهان‌آباد است

دربارۀ سال تولد میرزا محمد حسن قتیل سالهای 1166ق - ١١٧٠ق و ١١٧٢ق را آورده‌اند.

قتیل خود در مقدمه دیوان گوید: «اکنون که تماشای عمر مستعار از سیر بهارستان عشره رابع فارغ و قدم در چمن سال اوّل از خامس اعشار گذاشته و دور، دور سنۀ احد عشر و مائتان والف از هجرت جناب رسالت‌پناهی ....» (قتیل، انشای قتیل: برک ۵ الف به نقل از نسیم الرحمن: ١۶). با توجه به عبارت فوق که قتیل دیوانش را در سال 1211ق سروده، در آن سال ۴١ سال داشته؛ بنابراین سال تولد وی 1170ق خواهد بود. دکتر وحید قریشی هم این سال را با توجه به همین گفتۀ قتیل، پذیرفتنی میداند. (قریشی، ٢٠٠).

اسم هندو و اسلامی میرزا محمدحسن قتیل

قتیل در آغاز هندو بود و سپس به اسلام گروید و مسلمان شد.

اسم هندوی قتیل در برخی تذکره‌ها دیوالی سنگھه بود و پس از مسلمان شدن، قتیل نام محمدحسن را برای خود برگزید. قتیل در آغاز هفت تماشا نام خودرا محمدحسن آورده است: «اما بعد قشقه طراز جبین هیچ مدانی ... قافله‌سالار گمراهان حقیقت ناآگاه محمدحسن مشهور به قتيل روسياه ... »(قتيل، ٣).

جوانی، سفرها

دیوالی سنگهه در اوان کودکی با خانوادۀ خود به فیض‌آباد آمد.

براساس گفتۀ صاحبان تذکره، وی در سن هفده یا هجده سالگی توسط محمدباقر شهید اصفهانی مسلمان می‌شود و به پیشنهاد او تخلّص شعری قتیل را برای خود برمی‌گزیند و چون از کودکی طبعی موزون داشته و شعر می‌گفته، از محمدباقر اصلاح شعر می‌گرفته است. ظاهراً پس از پذیرش اسلام از خانواده جدا شده و در شاه‌جهان‌آباد به لشکر ذوالفقارالدوله نواب نجف‌خان می‌پیوندد. چندی نیز در کالپی در دکن در مصاحبت عمادالملک غازی‌الدین خان فیروز جنگ سوم (1215ق) به سر برد سپس به لکھنو رفت و به درگاه نوابان اوده سعادت علیخان (1229 -1213ق) و غازی‌الدین حیدر (١٢٢٣ -1229ق) پیوست.

ظاهراً قتیل در لکھنو اقامت دائم داشته و زمانی که وارد آن شھر می‌شود در اوج شهرت است و بنا به گفتۀ صاحب مخزن‌الغرائب «کلامش در حین حیاتش معروف ومشهور گشته و تمام هند را فرو گرفته و به سرحد ایران و توران رسیده.»

اینکه برخی برآن‌اند که او سفری به ایران و کربلا داشته چندان واقعیت ندارد و مدارک تاریخی آن را تأیید نمی‌کند.

مذهب قتیل

بنا به گفتۀ صاحبان تذکره، قتیل پس از قبول اسلام، مذهب شیعۀ اثناعشری را برمی‌گزیند. وی در ابتدای شجرةُالاَمانی پس از حمد و نعت حضرت رسول گوید: «زهی خدای جهان‌آفرین که حضرت محمّد مصطفی را به رسالت برگزیده و خھی رسول والانژاد که جز علی علیه‌السلام و اولاد امجادش دیگری را سزاوار منصب خلافت خود نديد ... )» (شَجَرةُالامانی، نسخة خطى: برگ ١) که از گفتۀ فوق به تلویح مذهب تشیع او روشن می‌شود. اینکه قتیل ازدواج کرده، در یکی از نامه‌هایی که به خواجه امامی نوشته این‌گونه برمی‌آید که ازدواج اول او ناموفق بوده و تن به ازدواج مجدّد نداده است.

تاریخ وفات

قتیل در لکھنو در ٢٣ ربیع‌الاول سال 1233ق/٣١ژانویه ١٨١٨م روز شنبه وقت صبح به مرض استسقا وفات یافت. صاحب ریاض‌العارفین روز شنبه ٢٣ صفر ٢٣٣اق را تاریخ مرگ قتیل می‌داند.چون درگذشت پیکرش را در باغ قیصر لکنو که در آن زمان حسینیه بود به خاک سپردند.

منابع مقاله

1. بزرگمهرنیا، عبدالحسن، مشتاقی و مهجوری، معرفی برترین‌هایی از مؤلفان و آثار مهدوی به انضمام ذکر برخی از تشرفات، تهران، موعود عصر(عج)، 1388