الخلافة الاسلامیة

الخلافة الاسلامیة ، تألیف نویسنده معاصر عرب محمدسعید عشماوی، با هدف شناخت خلافت اسلامی در حقیقت و واقعیت تاریخ اسلامی نگارش شده است.

الخلافة الاسلامیة
پدیدآوران	عشماوی، محمد سعید (مؤلف)
ناشر	سينا للنشر
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1992م.
چاپ	دوم
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/ع?خ? / 38/3 DS

کتاب در سه بخش تدوین یافته است. بخش اول بیان اصول عمده خلافت اسلامی است. در بخش دوم، تاریخ خلافت اسلامی مورد مطالعه قرار می‌گیرد و در بخش سوم فقه‌الخلافة، یعنی علم خلافت مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

نویسنده ابتدا با بیان ضرورت وجود حکومت و ریاست در جوامع، به اختلاف شکل حکومت‌ها و تفاوت آنها در زمانهای مختلف اشاره می‌کند. عقیده او بر این است که شکل معینی برای نظامها وجود ندارد و ضرورت حکومت و حتمی‌بودن ریاست، به معنای تأکید بر حالت خاص حکومت نیست. حکومت‌ها با تغییر زمان و تحولات و اختلاف مردمان و شرایط زمان و جوامع، قابل تغییر است. بنابراین، هر جمعیتی از امت اسلام، التزام به شکل واحد خلافت ندارد و ضرورت حکومت در جوامع اسلامی، تنها در شکل خلافت اسلامی نیست.

نویسنده، در ادامه استدلال خویش به تفاوت حکومت دینی و حکومت مدنی اشاره می‌کند؛ و حکومت مدنی را حکومتی می‌داند که مردم برای استقرار آن اقدام می‌کنند، که ممکن است براساس احکام دین باشد. عصمت و قداستی در حاکمان برای این حکومت لحاظ نشده است؛ ولی در حکومت دینی، حاکمان باید دارای صفات دینی و طبق قول خداوند و دارای ویژگی قداست باشند.

خلافت اسلامی، در اصل یک نظام مدنی است؛ زیرا این نظام را قرآن و سنت شکل نداده و بر آن تأکید نکرده است؛ بلکه در واقع، مردم با الهام از وصایای دین و تأکیدات آن، این نظام را پذیرفته‌اند. این نظام صرفاً شکلی از ریاست است که در زمان خاص تحقق یافته است.

ادامه مباحث نویسنده در این بخش از کتاب، در واقع توجیه این استدلال است. او ابتدا وضعیت شبه جزیره عربستان را در عصر جاهلی بررسی کرده و سپس سیره سیاسی و وقایع حکومت زمان پیامبر(ص) را تجزیه و تحلیل کرده و تشکیل حکومت به‌وسیله ایشان برای اداره امور را توضیح داده است. به عقیده نویسنده، اگر مردم درخواست حکم و داوری داشتند، او اقدام می‌کرد و این به معنای الزام مردم به قبول حکومت پیامبر(ص) نبوده است. این مردم بودند که حکومت او را پذیرفتند؛ ولی اساس حکومت وی بر اساس دین بوده و بعد از وفات پیامبر(ص)، شریعت شکل گرفت.

نویسنده، در تحلیل دوران خلفای راشدین، اساس تشکیل خلافت را برای ریاست دنیوی و امارت امور مردم می‌داند. به اعتقاد او، جدالها در سقیفه بنی‌ساعده بر سر خلافت به معنای «سیاست امور مردم» بوده است، و انصار و مهاجرین به آیات قرآن و احادیث نبوی استناد نکردند. آنها در واقع بحث بر سر انتخاب رئیس نظام مدنی داشتند، که تا ایام خلفای بعدی هم همین مسئله ادامه داشت.

عشماوی در تحلیل موضوع خلافت در دوره اموی و عباسی، ضمن تحلیل علل و عوامل تاریخی تحول، از منظر اساس دینی و نظام مدنی، به مفاهیم مفروض در حکومت دینی و مدنی توجه دارد. او همچنین موضوع خلاف و سلطنت در دوره فاطمیون و تحولات مفهوم سلطنت و خلافت را بررسی کرده است.

موضوع بخش سوم کتاب، فقه‌الخلافة یا علم خلافت است که به مسائلی نظیر اصول خلافت، منشأ پیدایش خلافت و تاریخ آن، شروط اختیار و گزینش خلیفه، صفات خلیفه و ابزار و اسباب عزل خلیفه و نظایر آن در این رشته از مباحث می‌پردازد. نویسنده می‌افزاید که کتبی نظیر احکام السلطانیة ماوردی و کتب معاصر به این موضوعات پرداخته‌اند.

منابع مقاله

حقیقت، سید صادق، اندیشه سیاسی در اسلام: کتاب‌شناسی توصیفی، تهران، انتشارات بین‌المللی الهدی، 1377ش.