خوزستان در قرن نوزدهم
خوزستان در قرن نوزدهم تألیف عامر الهایی، این کتاب به بررسی چگونگی واگذاری امتیاز کشتی‌رانی کارون و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اقتصادی ایران و خلیج فارس در نیمۀ دوم قرن سیزدهم خورشیدی (1870 ـ 1920 م) می‌پردازد.
| خوزستان در قرن نوزدهم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | الهایی، عامر (نویسنده) |
| ناشر | مگستان |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۱ |
| شابک | 4ـ15ـ5825ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب از مدخل و مقدمه و چهار فصل تشکیل شده است.
فصل اول: کلیات
فصل دوم: اوضاع اجتماعی
فصل سوم: اوضاع سیاسی
فصل چهارم: اوضاع تجاری
گزارش محتوا
با تحولاتی که از قرن نوزدهم به بعد در اروپا رخ داد، تجارت خلیج فارس مورد توجه اروپاییان قرار گرفت. تنها رودخانۀ قابل کشتی‌رانی ایران و خلیج فارس نیز رودخانۀ کارون بود که به علت موقعیت خاص ژئوپولیتیکی و تجاری‌اش از نیمۀ اول قرن نوزدهم توجه سیاحان و نمایندگان سیاسی انگلستان را به خود جلب کرد؛ به همین دلیل دولت انگلستان برای محافظت از منافع خود در هندوستان و رقابت با روسیه و انتقال کالا به نواحی داخلی و مرکزی ایران، درصدد آزادکردن کشتی‌رانی کشتی‌های خارجی به‌ویژه انگلیس در کارون برآمد. سرانجام ناصرالدین شاه فرمان آزادی کشتی‌رانی کارون را در سال 1306 قمری صادر کرد و این رودخانه به روی همۀ کشتی‌های تجاری خارجی گشوده شد؛ اما دولت انگلستان به دلیل داشتن ابزار سیاسی ـ اقتصادی لازم توانست تجارت خلیج فارس و به‌ویژه کارون را در انحصار بگیرد؛ زیرا رودخانۀ کارون در آن دوران برای دولت انگلستان مزیت‌های سیاسی ـ اقتصادی بسیاری داشت.
این کتاب به بررسی چگونگی واگذاری امتیاز کشتی‌رانی کارون و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اقتصادی ایران و خلیج فارس در نیمۀ دوم قرن سیزدهم خورشیدی (1870 ـ 1920 م) می‌پردازد؛ به همین منظور نویسنده کوشیده است با استفاده از داده‌ها و اطلاعات معتبر، چگونگی واگذاری امتیاز کارون و نقشی که در تحولات سیاسی ـ اقتصادی ایران داشته است و نیز علل کاهش تجارت کارون با پیداشدن صنعت نفت را بررسی کند.
در فصل نخست کتاب با عنوان «کلیات» به نکاتی دربارۀ اهداف نویسنده از تألیف کتاب و خوزستان در گذر تاریخ اشاره شده است. نویسنده هدف خود از نگارش کتاب را بررسی اهمیت نقش و جایگاه سیاسی و اقتصادی خوزستان در تاریخ قاجاریه و همچنین بررسی نقش دول استعمارگر در تحولات خوزستان می‌داند.
در فصل دوم کتاب ابتدا وجه تسمیۀ خوزستان در دوران قبل از اسلام بررسی شده است. خوزستان در طول تاریخ به نام‌های گوناگونی نام برده شده است؛ از قبیل هلتامتی به معنای سرزمین خدا و..... در ادامۀ این فصل به وجه تسمیۀ خوزستان در دورۀ اسلامی پرداخته شده است. همچنین در این فصل به تقسیمات کشوری خوزستان در دورۀ قاجاریه و شهرهای مهم و تأثیرگذار خوزستان پرداخته شده است. نگاهی گذرا به اوضاع سیاسی ـ اجتماعی خوزستان عصر قاجار و پیشینۀ قبایل ساکن در سواحل و خوزستان و مناسبات آنها با حکومت‌های قبل از قاجار دیگر مباحث این فصل را شکل می‌دهند.
اوضاع سیاسی خوزستان مبحثی است که فصل سوم کتاب را به خود اختصاص داده است. ساختار سیاسی ـ اقتصادی خوزستان در نیمۀ دوم قرن سیزدهم هجری نمونه‌ای از جامعه‌ای ایلیاتی بود. مناسبات ایلی و عشایری در نواحی و شهرهای مختلف آن ایالت رواج داشت و قبایل و طوایف عرب بختیاری و لر در سرتاسر آن ایالت پراکنده بودند. واگذاری امتیاز کارون موجب تغییر اساسی ساختار سیاسی و اقتصادی خوزستان شد؛ از جمله نفوذ حکومت مرکزی در آن ایالت بیشتر شد و از میزان قدرت طبقات بالای هرم قدرت همچون شیوخ و خوانین ایالات و عشایر کاسته شد؛ همچنین زندگی مردم از حالت سنتی و عشایری بسته خارج شد، تجارت داخلی و خارجی گسترش یافت و اتکای آنان به اقتصاد معیشتی جای خود را به اقتصاد تجاری با رفاه نسبی بیشتر داد.
تا قبل از گشایش کارون، مهم‌ترین فعالیت اقتصادی مردم خوزستان به‌ویژه حاشیه‌نشینان ماهی‌گیری و کشتی‌رانی و کشاورزی بود. اما با واگذاری امتیاز کارون، تجارت خارجی و داخلی این منطقه رونق بیشتری پیدا کرد و موجب افزایش تولید محصولات کشاورزی نظیر گندم و جو شد. در مقابل، واردات اجناس تجملی و مصرفی نیز بیشتر شد و در پایان منجر به تغییر چهرۀ اقتصادی خوزستان شد و زندگی مردم را دگرگون کرد. در فصل پایانی کتاب به اوضاع تجاری خوزستان در دورۀ مورد بحث پرداخته می‌شود.[۱]
پانويس