مشهد در آینه سیاحان اروپایی
مشهد در آینه سیاحان اروپایی تألیف پاتریک رینگنبرگ، ترجمه محمود بهفروزی، این کتاب با اشاره به شهری پیش از عصر مدرنیته به برخی از جلوه‌های نابودشدۀ یک شهر مذهبی اشاره دارد و می‌تواند دست‌مایه‌های مادی اولیه‌ای از زندگی مردم در برهه‌های تاریخی را برای تجسم ذهنی این شهر امام رضا(ع) در اختیار بگذارد.
| مشهد در آینه سیاحان اروپایی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | رینگنبرگ، پاتریک (نویسنده) بهفروزی، محمود (مترجم) |
| ناشر | جامی |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۲ |
| شابک | 8ـ361ـ176ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
گزارش کتاب
طی قرن‌ها به‌ویژه قرن نوزدهم، بسیاری از سیاحان اروپایی که از مشهد عبور کرده یا در آن اقامت گزیده‌اند، مشاهدات خود را به صورت مقالاتی ثبت و منتشر کرده‌اند. این شواهد، هیچ تصویر گویایی از تاریخ این شهر ارائه نمی‌دهند؛ ولی درمجموع منابعی ارزشمند و کم‌وبیش منحصربه‌فرد برای جلوه‌های نابودشدۀ شهر مذهبی بسیار مهمی در ایران به شمار می‌آیند. از ورای نگاه آنهاست که مشهد قدیم در این کتاب روایت می‌شود. این کتاب اشاره به شهری پیش از عصر مدرنیته دارد؛ ولی شهری که هنوز گذشتۀ خود را در حیات امروزی و در تب‌وتاب اولیۀ مردمانش حفظ کرده است.
اولین شرحی که از یک اروپایی دربارۀ مشهد وجود دارد، سفرنامۀ «روی گونزالو دو کلاویخو» سفیر اسپانیا در اوایل قرن شانزدهم است. در قرن هفدهم ـ عصر صفویان ـ که روابط سیاسی میان ایران و اروپا شدت گرفت، تعداد سیاحان رو به افزایش یافت. آنتونیو دوگوویای فرانسوی، کشیش رافائل دومن، ژان باپتیست تاورنیه، ژان شاردن، انگلبرت کامفر نیز تا حدودی از این شهر مقدس یاد کرده‌اند که بیشترشان آن را ندیده بودند. با این حال مشهد برای دانشمندان غربی ناشناخته نبوده است؛ هرچند به شهرهای توس و نیشابور بیشتر اشاره کرده‌اند.
در قرن هجدهم از تعداد سیاحان کاسته می‌شود؛ ولی از آغاز عصر قاجار مسافران خارجی به‌ویژه انگلیسی‌ها شهرتی به مشهد می‌دهند. در قرن نوزدهم که قرن توسعۀ شرق‌شناسی، گسترش موزه‌ها و اعزام هیئت‌های علمی و جهانگردی است، ایران نیز به صورت کشوری تحت نفوذ و مورد هجوم ابرقدرت‌های غربی درمی‌آید و امپریالیسم استعمار اروپایی در شرق و خاور دور به اوج خود می‌رسد. مشهد در این دوره در جوار استپ‌های ترکمن‌ها مورد رقابت روس و انگلیس قرار می‌گیرد؛ بنابراین شرح سفرها و اقامت نویسندگان این دوره، غالباً در چارچوب جغرافیایی مشخص و حاکی از رقابت سیاسی غربی‌هاست.
گفتنی است این کتاب نمی‌تواند مشهد را آن‌گونه که بوده و از آن کمتر، آن‌گونه که هست معرفی کند؛ حتی نمی‌تواند بناهای برجای‌مانده و گوشه‌هایی از گذشته و کلیت زندگی انسانی پرفرازونشیب این شهر هزارساله را به نمایش بگذارد؛ اما دست‌کم می‌تواند دست‌مایه‌های مادی اولیه‌ای از زندگی مردم در برهه‌های تاریخی را برای تجسم ذهنی این شهر امام رضا (ع) در اختیار بگذارد.
بخش نخست کتاب بر اساس روند زمانی آثار پیش از سال 1800 میلادی تنظیم شده است؛ از نظر اهمیت، دو متن از سیاحان مسلمان وجود دارد: ابن‌بطوطه و عبدالکریم کشمیری. بخش دوم که اهمیت بیشتری دارد، به صورت موضوعی از میان متون سیاحان اروپایی طبقه‌بندی شده‌اند؛ سیاحانی که بین سال‌های 1807 و 1907 از مشهد دیدن کرده‌اند. تصاویر زینت‌بخش این متون، برگرفته از تابلوهای نقاشی یا عکس‌برداری و منتشر در آثار سیاحان یا جمع‌آوری‌شده از آرشیو تصاویر کتابخانۀ کاخ گلستان تهران یا آستان قدس رضوی و بیشتر متمایل به مناظری از مرقد و بناهایی هستند که طی قرن بیستم تغییر شکل داده یا متحمل ویرانی‌های گاه متعصبانه شده‌اند.
گفتنی است در این کتاب حیات اجتماعی و سیاسی مشهد از دیدگاه سیاحان خارجی و طی مباحثی از جمله اهالی و زائران، سربازان و پلیس‌ها، تجارت و تولیدات شهر، روحانیون و نخبگان، آستان قدس رضوی، جامعۀ یهودیان مشهد، کتابخانۀ آستان قدس، مدنیت و آداب و رسوم و .... بررسی شده است.[۱]
پانويس