جمهرة اللغة
جمهرة اللغة، اثر ابوبكر محمد بن حسن الازدى البصرى، معروف به ابن دريد، لغت شناس، نحوى، اديب و شاعر معروف عرب از نخستين فرهنگ‌هاى لغت عرب است كه منشأ پيدايش کتاب‌هاى لغت بعد از خود نيز بوده است.
| جمهرة اللغة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بعلبکی، رمزی (محقق و مقدمه‌نویس) ابن درید، محمد بن حسن (نویسنده) |
| ناشر | دار العلم للملايين |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1987 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | زبان عربی - واژه‌نامه‌ها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | PJ 6622 /الف2ج8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مؤلف در مقدمه كتابش ضمن تجليل از كتاب العين خليل، گفته كه سبب تأليف جمهره، دشوارى استفاده از العين است و افزوده كه براى جمهره نظام الفبايى را اصل قرار داده است تا سودمندتر باشد و مراجعه كنندگان سرگردان نشوند.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده است. مؤلف، كتاب خود را بر اساس ترتيب حروف الفباء و با ملاك حروف اصلى كلمه و محوريت لام الفعل و سپس فاء الفعل تنظيم كرده است.
گزارش محتوا
جلد اول:
در مقدمه اول كه مقدمه‌اى تحقيقى است به زندگى مؤلف، و كتاب او، چگونگى تحقيق كتاب، و روش استفاده از كتاب براى دست‌يابى به واژه‌هاى مورد نظر را پرداخته شده است.
نویسنده در مقدمه‌اش از انگيزه خود در نگارش اين اثر و روش تألیف و استفاده از آن سخن گفته است. وى از شيوه خليل در كتاب العين كه كلمات را براساس مخرجهاى حروف، گردآورده و از حرف «ع»، كه از پايين‌ترين مخرج صوتى در حلق خارج مى‌گردد، شروع مى‌شود و به حرف «م»، كه از بالاترين مخرج صوتى، يعنى لبها، ادا مى‌شود، خاتمه مى‌يابد، پيروى نكرده و لغات را بر اساس حروف الفبا منظم كرده است.
همچنين علت نامگذارى كتاب را چنين توضيح مى‌دهد كه چون جمهور (اكثر) لغاتى كه عرب استفاده مى‌كند در اين كتاب گرد آمده است، آن را به جمهرة اللغه نامگذارى كرده است.
ابن بريد در اولين باب كتاب با عنوان صفة الحروف و أجناسها، حروف را تقسيم به هفت جنس و دو لقب مى‌كند: هفت حرف را مذلقه و بقيه حروف را مصمته مى‌نامد. و هر كدام از اين دو لقب اقسامى دارد كه در آنجا توضيح مى‌دهد. باب مخارج، حروف، باب امثله از ديگر ابواب كتاب است.
واژگانى كه در كلام عرب استعمال مى‌شود ثلاثى يا رباعى و يا خماسى است و هر كدام بر وزن خاصى استعمال مى‌شوند، كه از جمله عناوين آن است:
- ابواب ثنائى صحيح مدغم (مضاعف)
- ابواب ثنائى متكرر ملحق به رباعى
- ابواب ثلاثى صحيح با زيرمجموعه‌هايش.
در ابواب ثلاثى صحيح ضمن اين كه ترتيب حروف هجا رعايت شده و لام الفعل نقش محورى دارد، هر كلمه‌اى كه مبنا قرار گرفته و معنا مى‌شود به دنبالش كلمات ديگرى كه با جابه‌جايى حروف همان كلمه به دست مى‌آيند (تقليبات)، ذكر شده و معنا مى‌شوند، نظير كارى كه خليل در كتاب «العين» انجام داده است.
جلد دوم:
عناوين مطالب اين جلد از كتاب عبارت است از:
1- ادامه ابواب ثلاثى صحيح با زير مجموعه‌هايش،2- ابواب ثلاثى كه دو حرف تكرارى دارند، 3- ابواب ثلاثى معتل، 4- ابواب رباعى با زيرمجموعه‌هايش، 5- ابواب خماسى، با زير مجموعه‌هايى.
ابواب ثلاثى متكرر كه دو حرف آن از يك جنس است به يكى از سه صورت زير خواهد بود:
الف) كلماتى كه در عين الفعل و لام الفعل مشتركند.
ب) كلماتى كه در فاء الفعل و عين الفعل مشتركند.
ج) كلماتى كه در فاء الفعل و لام الفعل مشتركند.
بعد از ذكر كلمه در هر يك از سه وضعيت فوق و بيان معناى آن، كلماتى كه از تقليب آن (جابه‌جايى حروف) كاربرد دارند، ذكر شده و معنا مى‌شوند.
جلد سوم:
1- تتمه ابواب خماسى، 2- ابواب اللفيف، 3- ابواب النوادر، ابواب اين جزء از كتاب را تشكيل مى‌دهد.
لازم به توضيح است كه براى شناخت جايگاه كلمه در «جمهرة اللغه» ابتدا حروف اصلى را شناسايى نموده و سپس تشخيص مى‌دهيم كه در كدام يك از ابواب ده‌گانه جاى دارد. آن‌گاه در آن باب بر اساس ترتيب حروف هجا و محوريت لام الفعل و سپس فاء الفعل، كلمه را جست‌وجو مى‌كنيم، البته بايد توجه داشت كه بعد از تشخيص لام الفعل، در مرحله تشخيص فاء الفعل مبنا اين است كه فاء الفعل در ترتيب حروف هجايى بعد از جايگاه لام الفعل باشد.
وضعيت كتاب
كتاب جمهرة اللغة نخستين‌بار از 1344ش در حيدرآباد دكن به چاپ رسيد. بسيارى از نويسندگان اين كتاب را تلخيص و بازبينى كرده‌اند: از جمله ابوعمر زاهد، معروف به غلام ثَعلب (متوفى 345ق) و صاحب‌بن عَبّاد (متوفى 385ق).
ابن تيانى اندلسى (متوفى 436ق) نيز كتاب الموعَب را، در جمع بين مطالب العين و جمهره، نوشته كه مختصر الجمهرة نيز ناميده شده است. ابوالعلاء مَعَرّى (متوفى 449ق) شواهد شعرى جمهره را به نثر درآورده و در سه جزء شرح كرده است با عنوان نثر شواهد الجمهرة. يحيى‌بن مُعْطى مغربى (متوفى 628ق) جمهره را به نظم كشيده و آن را نظم الجمهرة ناميده است.
در انتهاى اثر فهارس كتاب كه بالغ بر 20 فهرست است ذكر شده كه از آن جمله است: فهرست آيات، احاديث، مثلها، اشعار، اعلام، شهرها، ابدال، اضداد.
منابع مقاله
- متن و مقدمه كتاب،
- دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد سوم، صص994-505