ماهیت معرفت عرفانی
ماهیت معرفت عرفانی تألیف مسعود اسماعیلی؛ این کتاب مهمترین مساله از مسائل فلسفه عرفان است؛ فلسفه عرفان دانشی بینا رشته‌ای محسوب می شود که با نگاه فلسفی و عقلی به معرفت‌های عرفانی، تجارب عرفانی و علوم دیگری که در بستر عرفان پرورده می‌شوند مانند اخلاق عرفان می‌پردازد. ماهیت معرفت عرفانی به دنبال سنخ، ماهیت و چیستی، شناخت عرفانی را مشخص کند. در این رابطه فلاسفه غربی و عارفان در عرفان نظری و فیلسوفان از همان ابتدا تا کنون نظراتی را ارائه کرده‌اند که کتاب حاضر جامع مهمترین نظریات در غرب و فضای اسلامی است. البته در این اثر علاوه بر توصیف نظریات مختلف، نقد و نظر نیز ارائه شده و گاهی برای ارائه یک نظریه نو راهگشایی هم شده است.
| ماهیت معرفت عرفانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اسماعیلی، مسعود (نویسنده) |
| ناشر | پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی |
| مکان نشر | قم |
| سال نشر | 1402ش |
| چاپ | سوم |
| شابک | 978-6001083914 |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب «ماهيت معرفت عرفانى» در ٤ فصل و ٧٤٢ صفحه به انضمام كتابنامه، فهرست اشعار و آیات و نمایه به همت انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی (چاپ اول) در سال ١٣٩٦ به چاپ رسیده است. مطالب این کتاب که مباحث کلیدی فلسفۀ عرفان را در بر می‌گیرد، شامل: مقدمه، بخشهای چهارگانه و سخن پايانى است.
عناوين چهار بخش اين اثر از قرار زير است:
- بخش اول: كليات
- بخش دوم: ماهیت معرفت عرفانی از دیدگاه انديشمندان غربى
- بخش سوم: ماهیت معرفت عرفانی از دیدگاه اندیشمندان اسلامی
- بخش چھارم: مقایسه، تحلیل و ارزیابی نهایی
گزارش محتوا
در بخش اول کلیات:
مباحث اين بخش در سه فصل سامان يافته است. در اين بخش مباحثى نظير: تعريف اهم مفاهیم و اصطلاحات، بررسى اقسام تجربة عرفانى و نسبت آن با ديگر اصطلاحات مطرح شده است.
نویسنده به تعریف برخی از مفاهیم، اصطلاحات و واژگان فنی می‌پردازد كه با بحث معرفت عرفانى و تجربۀ عرفانى (در دو محيط فكرى اسلامى وغربى) ارتباط وثیق دارند. وی مهمترین ویژگی و ملاک عام در تعريف معرفت عرفانى نزد عارفان پيش از ابن عربی و برخی از عارفان مکتب وى را برشمرده و با بررسى ديدگاههاى ياد شده از عارفان در تعریف معرفت عرفانی از نگاه عارفان چنین می‌گوید: «معرفت عرفانى، شناختى است غير اكتسابى و وهبى كه با حصول استعداد نفس از طريق رعايت تقوا، مجاهده و سلوك عملى حاصل مى شود.» او در ادامه یادآور می‌شود که اصطلاح تجربه و تجربۀ عرفانى در دو فضای اسلامی و غربی از وازگان كليدى بحث ماهيت معرفت عرفانى محسوب مى شود. اين اصطلاح در فضاى فكرى اسلامى به عنوان امرى عرفانى است كه در بستر وبر پايۀ دين قابل طرح است.[۱]
- بخش دوم: ماهيت معرفت عرفانى از ديدگاه انديشمندان غربى: این باب مشتمل بر پنج فصل است. فصل اول به بيان احساس و عاطفه به مثابۀ ماهيت معرفت عرفانی، فصل دوم به بيان عاطفه و شناخت به مثابۀ معرفت عرفانى، فصل سوم به بیان تناظر معرفت عرفانی با ادراک حسی، فصل چهارم به بیان ساختگرایی در معرفت عرفانى و فصل پنجم به بيان يافت مستقيم و اتحادى به مثابۀ ماهيت معرفت عرفانى سخن به میان آورده است.[۲]
- بخش سوم: ماهیت معرفت عرفانی از دیدگاه اندیشمندان اسلامی: اين باب به دو فصل تقسيم شده است. فصل اول به علم ارتسامى به مثابۀ ماهيت معرفت عرفانى و فصل دوم به علم حضورى و بى واسطه به مثابۀ ماهيت معرفت عرفانى می‌پردازد.
- بخش چهارم: مقایسه، تحليل و ارزيابى نهايى: نویسندہ در این باب به مقایسۀ دیدگاهها و نظریه‌ها و تحلیل و ارزیابی نھایی آنها می‌پردازد. به اعتقاد وی با نگاه کلی به نظریه‌های ارائه شده از سوی دانشمندان غرہی درمی‌یابیم كه بیشتر نظریه‌ها از موضعی ضدمتافیزیكی یا دست كم غيرمتافيزیكى ارائه شده‌اند و اساس شکل گیری تجربه‌گرایی در میان الاهیدانان، دین شناسان و فيلسوفان دين غربى بر پايۀ بطلان متافيزيک و تفكر متافيزيكى بنا گشته است. اما در نگاهى كلى به نظريه‌هاى اسلامی دربارۀ ماهیت معرفت عرفانی، درمی‌یابیم بر خلاف آرای غربیان، مباحث آنان در اين زمينه بيشتر و بلكه همواره متافيزيكى است. ارتباط شهود با نفس و باهستى و تعيين جایگاه آن در ميان مراتب نفس و هستى و در نتيجه ارائۀ حقيقت هستى شناختى اين معرفت که از مهمترین تلاشهای مسلمانان در این زمینه بوده، به خوبی گویای اين مطلب است.
نویسنده در ادامه متذكر می‌شود كە تمامى ديدگاەهای عارفان و فيلسوفان اسلامی و متفكران غربى حاوى نكات بسيار دقيقى است كه با عنايت به نقاط ضعف وقوت هر يك از دیدگاهها می‌توان به دیدگاهی نسبتا جامعتر و هماهنگ‌تر در اين خصوص راه يافت.[۳]
روش کتاب
روش نویسنده در اين اثر تلفيقى است. به اين معنا كه نويسنده در القاى مطالب از روش توصيف، استدلالى - تحليلى بهره جسته و بعد از طرح موضوع در هرجا به تناسب موضوع از كلمات حكیمان و عارفان مسلمان و گاهی روايات و اشعار براى تعميق و تبيين بيشتر مباحٹ کمک گرفته است و همین امر باعث شده که مطالعۀ کتاب ملال آور نباشد. نویسنده درصدد بیان مبادی، مباحث ضروری و مقدماتی، تبیین و تجزيه و تحلیل آن‌هاست نه اثبات گزارهها. روش اصلی وی در داوری، روشهای عقلی از سنخ روش هاى مرسوم در فلسفة عرفان و معرفت شناسى عرفانى است.[۴]
قابل توجه این که اثر برگزیده بیستمین همایش کتاب سال حوزه قرار گرفته است.[۵]
پانويس