الخراج (ابویوسف قاضی)
الخراج، نوشته قاضى ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم بن سعد بن بُجَیر انصارى (113-182ق)، فقیه حنفى‌مذهب است. الخراج از منابع دست اول در فقه حنفی و بزرگ‌ترین اثر فقهی - تاریخی در اقتصاد اسلامیِ سده‌های پیشین است که مباحثی را در چگونگی تقسیم غنیمت‌ها، دریافت فیء و خراج‌ها و ذکر قطایع در بر دارد. سید محمدرحیم ربانی‌زاده، ترجمه کتاب به زبان فارسی و پژوهش آن را انجام داده است.
| الخراج(ابویوسف قاضی، یعقوب بن ابراهیم) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابویوسف قاضی، یعقوب بن ابراهیم (نويسنده)
ربانی زاده، محمد رحیم (مقدمه‌نويس) ربانی زاده، محمد رحیم ( مترجم) |
| ناشر | پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1399ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | مالیات اسلامی - قرن 2 - 3ق. - مالیات بر ارزش زمین (فقه) - قرن 2 - 3ق. - اموال غیر منقول - مالیات (فقه) |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 196/3 /الف2ک2 1358ب |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
این کتاب فراهم‌آمده از نامه‌های نویسنده به هارون‌الرشید (خلیفه عباسی) است که درباره خراج، مالیات (عُشر)، صدقات، جلایی (پرداختی کوچندگان به سرزمین دیگر) و امور دیگر برای تنظیم مالیه دولت اسلامی نوشته شده، سپس صورت «کتاب» به خود گرفته است. ابویوسف با گزارش‌های خود، خواسته است به ساز و کار آشفته و بسیار بغرنج خلافت عباسی سامان دهد. از ویژگی‌های «الخراج» جامعیت و تنوع بسیاری است که در مباحث آن دیده می‌شود که با نقد و اعتراض به شیوه گردآوری مالیات و وضع شکنجه مالیات‌دهندگان همراه شده است. در این کتاب «فقه الخراج» و نه تاریخ خراج، بیان می‌شود و داده‌هایش به شیوه قدیمی (جداجدا) تنظیم گردیده است[۱].
الخراج نخستین تحقیق مستقل در تبیین جایگاه و نقش دولت اسلامی در فعالیت‌های اقتصادی است که برای مطالعه دقیق زیست اقتصادی - اجتماعی دوره خلافت عباسی بسیار مفید است. به نظر برخی، از جهت قوت استدلال و گستردگی مباحث شبیه کتاب اَنگِس دیتون، Angus Deaton (یا دالتون)، استاد مالیه عمومی در عصر حاضر است. الخراج نخست به وضع مالیات می‌پردازد؛ زیرا در دولت اسلامی میان مالیات‌گذاری و حکمرانی عادلانه رابطه‌ای نزدیک برقرار بوده است. ابویوسف افزون بر مباحث اقتصادی به مسائل اجتماعی، مذهبی و سیاسی توجه ویژه‌ای داشته است؛ او به خراج اهل ذمه، تمشیت امور مسیحیان نجران، مراکز عبادی و پوشش اهل ذمه و نیز به مجازات فاسدان و دزدان توجه کرده است[۲].
ساختار و محتوا
کتاب، به «دوازده فصل و سی‌ونُه قسمت» بخش شده است. ابویوسف الخراج را با مقدمه‌ای، که نامه‌ای به هارون‌الرشید است، آغاز می‌کند. پاره‌اى از مباحث کتاب چنین است:
- هشدار به هارون‌الرشید درباره اهمیت و حساسیت مقام و جایگاه حکمرانی و ارائه اندرزهای قرآنی و روایی مشوّقانه و بیم‌دهنده به او؛
- حکم شرعی چگونگی تقسیم غنیمت‌ها، دریافت فیء و خراج‌ها؛
- ذکر قطایع؛
- شرح چگونگی تقسیم اموال عمومی میان اصحاب به دست خلیفه اول و دوم (ابوبکر و عمر)؛
- شرح وضعیت و حکم سرزمین‌هایى که به زور فتح شده، یا با مصالحه به دست آمده‌اند و اثری از زراعت و بنا در آنها دیده نمى‌شود[۳].
ابویوسف در نگارش خود افزون بر نگاه فقهی، با رویکرد عقلانی و تجربی، پدیده‌های اقتصادی و مالی را بررسی کرده و سیاست‌های مالی ویژه‌ای را پیش کشیده است.
در تنظیم کتاب الخراج، ابویوسف در موارد ذیل تحلیل خاصی داشته است:
الف)- مالیات عادلانه: (مخالفت با واگذاری گسترده زمین و برقراری تناسب میان اخذ مالیات با میزان محصولات کشاورزی)؛
ب)- ارزیابی درست مالیات و وضع مالیات تناسبی و تفاضلی؛
ج)- ایجاد شرایطی مانند اخذ حداقل مالیات، پرهیز از ستم بر مردم و رعایت منافع عمومی؛
د)- مخالفت با قیمت‌گذاری و کنترل بها به دست دولت[۴].
ابویوسف سند احادیثی را که برای تأیید گفته‌هایش به آنها استناد کرده است، آورده است[۵]. مترجم نیز در پایان کتاب، فهرستی از منابعی را که در نوشتن پاورقی‌ها از آنها بهره‌گرفته، آورده است[۶].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه مترجم و متن کتاب.