فعلت و أفعلت
فَعَلتُ و أفعَلتُ، تألیف قرائت‌شناس، قرآن‌پژوه، مفسّر، محدّث و ادیب بصری قرن سوم هجری قمری، سهل بن محمد بن عثمان بن یزید جُشَمی، معروف به ابوحاتم سجستانی (درگذشته 255ق)، پژوهشی روایی و واژه‌شناسانه است که معانی دو گونه از افعال زبان عربی («فَعَلَ» و «أفَعَلَ») و موارد کاربرد یکسان یا متفاوت آنها را همراه با مثال‌های قرآنی و روایی بیان می‌کند. استاد واژه‌شناسی در دانشگاه مستنصریه (بغداد)، خلیل ابراهیم عطیه، این کتاب را تصحیح کرده و برای آن مقدمه‌ای سودمند و روشمند نوشته و نویسنده و کتابش را شناسانده و نسخه‌های خطی آن و روش خودش را در تصحیح، معرفی کرده است.
| فعلت و أفعلت | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابوحاتم سجستانی، سهل بن محمد (نويسنده) عطیه، خلیل ابراهیم (محقق) |
| ناشر | دار صادر |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1416ق - 1996م |
| چاپ | 2 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 1375 /ی8ع6 3698 PJA |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
هدف و روش
- ابوحاتم سجستانی بدون مقدمه وارد اصل بحث شده و هیچ توضیح دیگری درباره انگیزه، اهداف و چگونگی‌های پیدایش و نگارش این کتاب نیفزوده است.
- خلیل ابراهیم عطیه، با تأکید بر آنکه اهتمام دانشوران عربی‌شناس به پدیده («فَعَلَ» و «أفَعَلَ») از جهتی مرتبط با «فعل متعدی و لازم» در زبان عربی است و از جهتی دیگر، یکی از جلوه‌های لهجه‌های گوناگون است و هرکدام از این جهات، روایاتی در این باب دارد، افزوده است:
- برخی در مورد لهجه‌ها زیاده‌روی می‌کنند و حتی ضعیف را به‌جای قوی قرار می‌دهند، ولی اصمعی علاقه بسیاری داشت که درست و رایج را بیاورد و در موارد دیگر، دایره روایاتش را تنگ می‌کرد و ابوحاتم نیز روش او را پیموده و بسیاری از روایات استادانش ابوزید و ابوعبید را در این باب جمع کرده است. همچنین او اصرار دارد که در آغاز سخن، دیدگاه اصمعی روشن شود.
- کتاب حاضر را در اصل به‌عنوان پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشکده ادبیات دانشگاه «عین شمس» در سال 1969م، زیر نظر استاد رمضان عبدالتواب انجام دادم و از راهنمایی او تشکر می‌کنم[۱].
- برخی پنداشته‌اند که آثاری مانند کتاب حاضر، جزو علم صرف است؛ درصورتی‌که چنین نیست، بلکه در این اثر و آثار مشابه، نمونه‌هایی توضیح داده می‌شود که «فَعَلَ» و «أفَعَلَ» یک معنا دارد و همچنین مواردی مطرح می‌شود که هرکدام معنایی جداگانه دارد و نیز در مواردی فقط «فَعَلَ» در زبان عربی آمده، ولی «أفَعَلَ» نیامده است و برعکس. پس این کتاب، فرهنگ واژه‌شناختی افعال «فَعَلَ» و «أفَعَلَ» است[۲].
ساختار و محتوا
این اثر، هیچ نظم خاصی (الفبایی و...) ندارد، جز اینکه نویسنده نخست به مواردی پرداخته که «فَعَلَ» و «أفَعَلَ» معنای یکسانی دارد[۳] و بعد وارد سایر موارد شده است.
نمونه مباحث
- وقتی بخواهند بگویند کالایی را در ظرفی قرار دادیم، از فعل «أوعی» استفاده می‌شود؛ مانند قول خدای تعالی «و جمع فأوعی»، ولی «وعی» در این معنا کاربردی ندارد. «وعی» به معنای حفظ است: «و تَعِيَها اُذُنٌ واعِيَةٌ». این آیه درباره امام علی(ع) نازل شده است[۴].
ارتباط با آثار دیگر
با مقایسه کتاب حاضر و کتابی که زجاج با همین نام نوشته، معلوم می‌شود که ابوحاتم تأکید دارد که آرای استادانش را مطرح کند و شواهدی بیاورد که آن دیدگاه‌ها تقویت شود و از سوی دیگر، کتاب زجاج، تقسیم و باب‌بندی بیشتری دارد و اطلاعات گسترده‌تری را ارائه می‌کند[۵].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.