تهذيب الأخلاق

تهذيب الأخلاق، منسوب به نویسنده، واژه‌شناس، متکلم و ادیب معتزلى بصری ابوعثمان عمرو بن بحر، معروف به جاحظ (۱۶۰-۲۵۵ق)، صفات اخلاقی انسان (فضائل و رذائل) و ویژگی‌های انسان رشدیافته را معرفی می‌کند و از روش عقلی برای تبیین مقصودش بهره می‌گیرد و توجهی به منابع نقلی ندارد. پژوهشگر معاصر، ابوحذیفه ابراهیم بن ‌محمد‌ این کتاب را قرائت کرده و برای آن مقدمه‌ای عجولانه نوشته و نویسنده و کتابش و ویژگی‌های نسخه‌های خطی آن را شناسانده و تعلیقاتی بر آن افزوده است.

تهذيب الأخلاق
پدیدآوران	جاحظ، عمرو بن بحر (نويسنده) ب‍ن‌م‍ح‍م‍د، اب‍راه‍ی‍م‌ (مصحح)
ناشر	دار الصحابة للتراث
مکان نشر	مصر - طنطا
سال نشر	1410ق - 1989م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	ج2ت9 1185 BJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

هدف و روش

• نگارنده بدون مقدمه روشی، وارد بحث محتوایی شده و انگیزه، اهداف و چگونگی‌های نگارش این اثر پنهان مانده است. نویسنده، سخنش را با «امتیاز عقلی انسان نسبت به سایر حیوانات»، آغاز کرده و با «صفات انسان تمام و جامع مکارم اخلاقی و راه رسیدن به آن» پایان داده است.

نسبت کتاب به جاحظ

• ابوحذیفه ابراهیم بن ‌محمد‌، متأسفانه دقت‌های لازم را در نشر و تحقیق این اثر مراعات نکرده است؛ از جمله باآنکه می‌گوید: رئیس مجمع علمی عربی، محمد کردعلی، این کتاب را قبلاً در سال 1342ق، به‌عنوان یکی از کتاب‌های جاحظ منتشر کرده و مقدمه‌ای برای آن نوشته است، از کارل بروکلمان نقل می‌کند که «تهذيب الأخلاق» با توجه به مضمون و روش آن، تصنیف «جاحظ» نیست و ظاهراً نوشته «عدی بن یحیی» است که قبلا در قاهره به نام او منتشر شد و همچنین به‌عنوان یکی از آثار ابن عربی هم منتشر شده است؛ ولیکن محقق کتاب، بحث را به سرانجام نرسانده و عجولانه گذشته و خوانندگان را در حیرت گذاشته است و بعد افزوده است: نسخه خطی کتاب «تهذيب الأخلاق»، با خطی زیبا نوشته شده و در پایانش چنین و چنان آمده است و تحریفاتش اندک است و هر صفحه‌اش چند سطر دارد و.... شگفت‌آور است که او می‌افزاید: «فهرست آثار جاحظ، خالی از کتابی به نام «تهذيب الأخلاق» است» و... «باید پژوهشگران درباره اسم این کتاب تحقیق کنند» و باز بحث را ناتمام رها می‌کند، ولی با همه آنچه گذشت، محقق کتاب، در روی جلد این اثر و در جاهای متعدد، بدون هیچ تردیدی جاحظ را به‌عنوان نویسنده ثبت کرده است.!

ساختار و محتوا

این اثر، در 4 فصل به‌ترتیب ذیل سامان یافته است:

1. تعریف اخلاق و اقسام آن و تأثیرپذیری اخلاق از نفس انسان.
2. انواع و اقسام اخلاق (21 مورد از اخلاق فاضله و 23 مورد از اخلاق رذیله و 3 مورد که در برخی فضیلت است و در برخی دیگر، رذیلت).
3. راه دستیابی به اخلاق متعالی.
4. ویژگی‌های انسان جامع و تمام که همه محاسن اخلاق را دارد.

نمونه مباحث

• نویسنده می‌گوید: اخلاق مذمومه مانند بخل و ترس و ستم و شرارت، در بسیاری از مردم وجود دارد، بلکه غالب بر اکثر مردم است و شرّ بر طبیعت انسان غلبه دارد، ولی ابوحذیفه ابراهیم بن ‌محمد‌، انتقاد کرده و طبیعت انسان را فطرت الهی توحیدی دانسته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.