الأیا‌م و اللیا‌لي و الشهور
الأيا‌م و الليا‌لي و الشهور، منسوب به واژه‌شناس، نحوی، قرآن‌پژوه و مفسر قرن دوم هجری قمری، ابوزکریا یحیى بن زیاد، معروف به فرّاء (124-207ق)، اثری ادبی و واژه‌شناسانه است که معانی اسامی روزها، شب‌ها و ماه‌ها را در زبان عربی توضیح می‌دهد. پژوهشگر، مورخ و نویسنده معاصر مصری، ابراهیم ابیاری (1320-1414ق)، این کتاب را تصحیح کرده و برای آن مقدمه‌ای ارزشمند نوشته و نویسنده و کتابش را شناسانده است.
| الأیا‌م و اللیا‌لي و الشهور | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فراء، یحیی بن زیاد (نويسنده) ابیاری، ابراهیم (محقق) |
| ناشر | دار الکتاب اللبناني ** دار الکتاب المصري ** دار الکتب الإسلامیة |
| مکان نشر | [بی جا] - [بی جا] ** لبنان - بیروت ** مصر - قاهره |
| سال نشر | 1400ق - 1980م |
| چاپ | 2 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | ف4الف 9041 59 CE |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
هدف و روش
- نویسنده مقدمه‌ای بیان نکرده که انگیزه، اهداف و روش خودش را در این اثر شرح دهد و بدون هیچ توضیحی وارد اصل بحث واژه‌شناختی شده است: فرّاء، یحیى بن زیاد ابوزکریا گفت: گفته می‌شود: «یوم» (روز) و «ایّام» (روزها) و اصل «ایّام»، ایوام است، ولی مردم عرب این قانون را در زبان خودشان دارند که وقتی در کلمه‌ای، هر دو حرف «ی» و «و» باهم بیاید و حرف اول از آن دو، ساکن باشد، واو را به یاء تبدیل و در آن ادغام می‌کنند و تشدید می‌دهند. از نمونه‌های این قانون، «كویته كيّاً» (آن را داغ کردم، داغ‌کردنی) و «لويته ليّاً» (او را پیچاندم، پیچاندنی) است. خدای تعالی گفت: «... وَ رَاعِنَا لَياً بِأَلْسِنَتِهِمْ...» (نساء: 46)[۱]؛ قسمت نقل‌شده از آیه مذکور، یعنی: «... یهودیان جمله دوپهلوی «راعِنا» را برای زبان‌بازی و فریب‌کاری و پیچاندن زبانی، می‌گویند...».
نسبت کتاب به فرّاء
- ابراهیم ابیاری توضیحات مفصلی در این زمینه بیان کرده است[۲] و خلاصه نظرش این است: هرچند تمامی کتاب حاضر را از آثار فرّاء نمی‌توان شمرد، ولی بخشی از آن، از گفته‌های اوست و در این کتاب عبارت «قال الفرّاء» فراوان آمده است و شاید زمان، کتاب ابن نحاس را برای ما آشکار کند تا اندازه ارتباط کتاب حاضر به فرّاء را دریابیم؛ زیرا او بسیار از کتاب ایام نوشته فرّاء نقل کرده است یا شاید، روزگار نسخه اصیل و کامل کتاب ایام را به ما بازگرداند و این کتاب اگر تمامش هم از آنِ فرّاء نباشد، دور نیست که از پیشوایان زبان‌شناس و واژه‌پژوهانی باشد که فضیلت و سابقه‌ای همانند او دارند[۳].
ساختار و محتوا
در این اثر مختصر، مباحث متعددی مشاهده می‌شود؛ از جمله: معانی و واژه‌شناسی «یوم»، «ایّام»، اسامی روزهای هفته («احد»، «اثنین» و...) اسامی غیر مشهور روزهای هفته («اول»، «اهون»، «جُبار»، «دُبار» و...)، اسامی ماه‌های هجری قمری و تثنیه و جمع آنها (محرم، صفر، ربیع‌الأول و...)، اسامی غیر مشهور ماه‌های هجری قمری («مؤتمر»، «ناجر»، «خُوان» و...) و اسامی و افعالی که درباره «هلال» استفاده می‌شود.
نمونه مباحث
- اول ماه‌ها، «محرم» است و تثنیه‌اش «محرّمان» و جمعش «مَحارم» و «مَحاریم» بر وزن مَفاعل و مَفاعیل و گاهی عرب، جمع آن را «محرمات» گوید... فرّاء گفت: محرّم را به این نام نامیده‌اند؛ چون مردم عرب، جنگیدن در این ماه را حرام می‌شمردند[۴].
- قبیله ربیعه، نماز مغرب را «مَلث» می‌نامد. گفته می‌شود: «أتيته ملث الظلام»[۵]؛ یعنی زمانی آمدم که روشنایی روز با تاریکی شب درهم آمیخته شده و زمان نماز مغرب بود.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.