البحث في الإعجاز التربوي القرآني

البحث في الإعجاز التربوي القرآني تألیف مصطفی رجب؛ نوشتار حاضر، در اصل چکیده تدریس درس متون تربیتى قرآن و سنت مؤلف در مقطع کارشناسى ارشد است که پیش از این با عنوان الاعجاز التربوى فى القرآن الکریم (چاپ اول: اربد، عالم الکتب الحدیث، 2006 م، 186 ص) منتشر شده است.

البحث فی الإعجاز التربوی القرآنی
پدیدآوران	رجب، مصطفی (نویسنده)
ناشر	العلم و الایمان للنشر و التوزیع
مکان نشر	دسوق
سال نشر	2009م
چاپ	دوم
موضوع	قرآن -- اعجاز,قرآن -- سوره‌ها و آیه ها، خواص ,آموزش و پرورش در قرآن,قرآن -- بررسی و شناخت,قرآن -- اخلاق
کد کنگره	‏BP۸۶/ر۳ب۳

در چاپ کنونى ساختار و حجم کتاب بسیار دگرگون گشته و مطالب فراوانى به آن افزوده شده است. پدیدآورنده، کتاب را در مقدمه و شش فصل بسامان و قلمى کرده است.

در مقدمه که دیباچه‌اى نظریه‌پردازانه در روش‌شناسى پژوهش در اعجاز تربیتى قرآن کریم عنوان گرفته است به شمارى از موضوعات پژوهشى درخور تحقیق در قرآن اشاره شده است: بررسى تربیت قرآنى از نگاه فلسفى؛ مطالعه تربیت قرآنى از منظر اجتماعى؛ پژوهش در تربیت قرآنى از دید فردى؛ بررسى تربیت قرآنى از بعد داستان‌هاى قرآن؛ بررسى هدف‌هاى تربیتى در قرآن کریم؛ مطالعه طبیعت انسان در قرآن کریم؛ پژوهش در ابعاد معرفت‌شناختى انسان در قرآن کریم؛ بررسى تربیت در داستان‌هاى قرآن کریم.

عنوان فصل یکم، نمونه‌هایى کاربردى از اعجاز تربیتى در قرآن کریم است و در آن نخست با استناد به شمارى از آیات قرآن از تربیت عبورومرور در قرآن یاد شده و اشاره شده است که عبورومرور را آداب و احکامى است که در قرآن کریم بدان‌ها پرداخته شده؛ از آن‌هاست: اعتدال در سرعت و حوصله به خرج دادن، پرهیز از ایجاد سروصداى نامتعارف از راه بوق زدن، خدا را سپاس گفتن براى راه‌ها، خوددارى از ریزکاوى چشمى در خودروى دیگران، اشاره به آداب هفت‌گانه رانندگى برگرفته‌شده از آیات 12 و 13 سوره زخرف، سرنشین خودرو و راننده آن باید به یاد مرگ باشند.

پس از این، تربیت غذایى در قرآن بررسى شده است و در شرح آن پس از بیان اصول کلى تربیت غذایى در قرآن یعنى کامل بودن و حلال بودن و طیب بودن و وسیله‌اى براى برادرى و همکارى بر خیر بودن غذا، به مبانى اجتماعى تربیت غذایى در اسلام پرداخته شده است: اکرام مهمان، میهمانى ابزارى براى تحکیم برادرى و همکارى در امور خیر، سپاسگزارى از میهمان‌نواز، رعایت احترام بزرگ‌تران هنگام تناول غذا، دورى از زیاده‌روى در مصرف غذا، کراهت روزه‌دارى پى‌درپى.

فراز فرجامین این فصل دربارۀ تربیت شغلى در قرآن کریم است و از رهگذر آن اشاره‌شده‌است که در قرآن کریم از واژه حرفه و مهنت یاد نشده است اما به‌فراوانى از مشاغل‌اشارت رفته است که از آن‌ها برمى‌آید که در قرآن کریم شغل و حرفه به همان معنایى‌به کار رفته است که امروزه به کار مى‌رود یعنى تأمین معاش خود و خانواده از دست رنج خویش.

اسلام به کار دعوت مى‌کند و براى کار، اصول و معیارهایى وضع کرده است: درست و کامل انجام دادن کار، خلوص نیت در کار، تشویق به کسب درآمد، تلاش براى تجارت و درآمد، خداوند روزى‌ده است.

برخى از حرفه‌هایى که در قرآن و سنت نبوى بدان‌ها اشاره شده است: زره‌سازى، دوزندگى، درودگرى، آهنگرى، قصابى، بافندگى، کشاورزى، بازرگانى، کار کردن براى دیگرى (اجیر شدن)، پایان‌بخش این فصل اشارتى است به برخى از مشاغل حرام از نگاه اسلام.

در فصل دوم به تربیت پیشگیرانه در قرآن کریم نظر شده است. سرآغاز این فصل بیان معناى تربیت پیشگیرانه است. پس از آن به هدف‌هاى این‌گونه تربیت و سپس ویژگى‌هاى تربیت پیشگیرانه (ربانى، توجه به بعد مادى و معنوى، فراگیرى، جمع میان تربیت فرد و جامعه)، و منابع آن یعنى قرآن و سنت نبوى پرداخته شده است.

پس از این مقدمات، ابتدا به تدابیر پیشگیرانه براى دور داشتن بدن از بیمارى‌ها پرداخته شده است: به‌کارگیرى آب براى پاکیزگى بدن (وضو، غسل، استنجا، شستن لباس)، توجه به خوردنى‌ها و نوشیدنى‌ها (حرام بودن گوشت خوک، مردار، آنچه جز به نام خدا ذبح شده باشد، مرده با خفگى، مرده با ضربه، مرده با افتادن از بلندى، مرده با شاخ جانوران، حرمت مسکرات و مواد مخدر) به حساب و اندازه خوردن و آشامیدن، حفظ بهداشت محیطزیست.

سپس به اقدامات پیشگیرانه براى پرهیز از ابتلا به بیمارى‌هاى جنسى اشارت رفته است: تشویق به ازدواج، تنظیم روابط زن و شوهر، پرهیز از عوامل برانگیزنده شهوت، پرهیز از رفتار جنسى حرام (زنا، لواط، خوددارى از عمل جنسى در ایام حیض و نفاس).

اشارت بعدى به تدابیر پیشگیرانه براى حفظ جان و شامل موارد ذیل است: حرمت قتل، حرمت خودکشى، حرمت استفاده از برخى از خوردنى‌ها و نوشیدنى‌ها.

دیگر موارد پیشگیرانه بررسى‌شده عبارت‌اند از: تدابیر پیشگیرانه براى حمایت از ثروت (حرمت اسراف، حرمت ربا، حرمت زراندوزى (ص 77)، حرمت خوردن مال مردم، حرمت قماربازى). تدابیر پیشگیرانه براى حمایت از عقیده (اعتقاد به تحریف‌ناپذیرى قرآن، پرهیز از غلو در دین، پرهیز از ربا، پرهیز از جادوگرى، پرهیز از پیروى از اکثریت). تدابیر پیشگیرانه براى دور داشتن انسان از بیمارى‌هاى روحى (ایمان به خداوند، به‌جا آوردن عبادت‌هاى گوناگون، اعتراف به گناه و توبه کردن).

در فصل سوم به تربیت‌درمانى در قرآن کریم پرداخته و از موارد ذیل یاد شده است:

درمان جهل: پرسش از عالمان، در پى دانش برآمدن، پوشیده نداشتن دانش، تحمل دشوارى کسب دانش، گوش سپاردن به سخن عالم.

درمان روح: تحکیم ایمان در دل، به‌جا آوردن عبادات و حفظ شعائر دینى، ذکر پیوسته با زبان و دل و کار، تن دادن به رضاى خداوند، پایبندى به اخلاق پسندیده و دورى از اخلاق ناپسند. برخى از روش‌هاى تربیت‌درمانى در قرآن: امر به معروف و نهى از منکر، تشویق و تهدید، ارائه سرمشق نیکو، استفاده از تمثیل و مثال، استفاده از داستان‌هاى قرآنى.

درمان گناهکاران و سرکشان: بیان ارزش توبه و تأثیر آن بر اصلاح زندگى گناهکار، پرهیز از ناامیدى از رحمت خداوند، بیان توبه‌پذیر بودن خداوند، شرح چگونگى توبه، پایبندى به کارهاى شایسته.

درمان برخى از مسائل اقتصادى: عدالت اقتصادى، ستم‌زدایى و ترک ناسپاسى، حل مسئله فقر، برنامه‌ریزى اقتصادى.

درمان برخى از انحرافات رفتارى در جامعه: فعالیت درست مبلغان و مصلحان، اجراى قصاص و حدود شرعى.

درمان شمارى از بیمارى‌هاى جسمى: درمان با سوره‌هاى قرآن کریم (حمد، اخلاص، فلق، ناس)، درمان با آنچه قرآن از خواص درمانى آن یاد کرده است (عسل)، درمان با دعا.

عنوان فصل چهارم، رفتار جباران و زبان آنان در قرآن: تحلیل دلالت‌هاى تربیتى است. در شرح و شکافت این بحث به مطالب ذیل اشارت رفته است: معناى جبروت در لغت و اصطلاح، مفاهیم مرتبط با جبروت (ستم، طغیان، قهر، عنف)، انگیزه‌هاى جباران از رفتار جبارانه در قرآن (فریفتگى به مال و سلامت و قدرت و جاه و انصار و فراموش کردن عاقبت، تکبر و طغیان و پرهیز از خردورزى، دوستى مال و شکوه و ریاست، جهل مرکب)، سبک بیانى جباران (به کار بردن جملات خبرى که احتمال صدق و کذب در آن‌ها برابر است، استفاده از جملات تأکیدى، به‌کارگیرى جملات شرطى، بهره‌گیرى از جملات امرى، به کار بردن جملات نهیانى).

در ادامه این بحث به نمونه‌هایى از رفتار جباران در قرآن کریم و بار تربیتى قابل برداشت از آیات قرآن پرداخته شده است: نمرود، پسران آدم(ع)، موسى(ع) و فرعون، نوح(ع)، صاحب دو باغ، قارون. پس از این به رفتار گروهى جباران در داستان‌هاى قرآن پرداخته شده است: [مخالفان] نوح(ع)، قوم ابراهیم(ع)، قوم صالح(ع)، مؤمن آل‌فرعون، مؤمن انطاکیه، صاحبان باغ در سوره قلم، اصحاب اخدود.

در فصل پنجم به مضامین تربیتى سوره طه و در فصل ششم به مضامین تربیتى سوره فرقان پرداخته شده است.

گفتنى است این اثر مانند اغلب تربیت‌نگاشت‌هاى عرب یا ویراسته نشده است و یا ویرایش آن بسیار ضعیف است چه در نقل شماره آیات گاه خطا دارد (ص 116: نساء، 35-36، حال آن‌که نساء: 34-35 درست است)، گاه، اولاً آمده است اما ثانیاً و ثالثاً... نیامده است (ص 132)، گاه در ضبط شماره ردیف مطالب خطا شده است (ص 75-78) و....

وانگهى مؤلف در برخى از فصول منابع غیرقرآنى را در پانوشت و در شمارى دیگر در انتهاى فصل آورده است.

• مطالعه منابع ذیل نیز مفید است:

عبدالرحمن عیسوى، الاعجاز التربوى النفسى فى القرآن الکریم والسنه المطهره (چاپ اول: بیروت، دارالنهضه، 1428 ق/ 2007 م)؛ محمد احمد سید، معجزه الاسلام التربویه (چاپ دوم: کویت، دارالبحوث العلمیه، 1982 م).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.