المعجم فی معائیر أشعار العجم

المعجم في معايير أشعار العجم، اثر شمس‌الدین محمد بن قیس رازی (قرن هفتم)، مهم‌ترین کتابی است که به زبان‌ فارسی در عروض و قافیه‌ و بدیع‌ و نقد شعر تألیف‌ شده است. این کتاب، به همت محمد رمضانی، منتشر شده است.

المعجم فی معائیر أشعار العجم
پدیدآوران	شمس‌ قیس‌، محمد بن‌ قیس‌ (نويسنده) قزوینی، محمد (مصحح) مدرس رضوی، محمدتقی ( مصحح)
ناشر	مطبعه مجلس
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1314ش
چاپ	1
زبان	عربی - فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/ش۸م۶ 3559 PIR
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اثر حاضر، یکی از نفایس و نوادر کتب ادبی زبان فارسی است که مشتمل بر سه فن از فنون ادب: علم عروض، قوافی و نقد الشعر بوده و به‌جرئت می‌توان ادعا نمود که از ابتدای تدوین علوم به زبان فارسی بعد از اسلام در عهد سامانیه تاکنون، هیچ کتابی، مطلقا و بدون استثنا، بدین کمال و تحقیق، تنقیح، جامعیت و اشباع در این فنون سه‌گانه، به زبان فارسی، تألیف نشده؛ یا اگر هم شده، به دست ما نرسیده است.

این کتاب، به‌واسطه مزایا و محسنات آن و شهرتی که در این زمان یافته، دارای اهمیت است.

از مقایسه «المعجم» با «حدائق السحر» رشید وطواط، معلوم می‌شود که حدائق یکی از مآخذ و مصادر عمده شمس قیس در تألیف قسمت دوم کتاب بوده و بسیاری از مطالب و شواهد شعری آن، عینا منقول از «حدائق السحر» است (بدون تصریح به نقل). هرچند «حدائق السحر» را بر «المعجم»، فضل تقدم، بل تقدم فضل ثابت و نمایان است، اما «المعجم» را بر «حدائق»، از چند راه مزیت و رجحان است: یکی آنکه «المعجم» مشتمل بر جمیع فنون سه‌گانه شعری، یعنی عروض، قوافی و نقدالشعر است و «حدائق»، فقط دربردارنده فن اخیر می‌باشد و دیگر آنکه «حدائق» مختصر و موجز نوشته شده و حال آنکه «المعجم»، به اشباع کافی و بسط وافی متمایز گردیده است. دیگر آنکه رشید وطواط، در استشهاد به ابیات، غالبا بر یک یا دو بیت که فقط عین محل شاهد است، اقتصار کرده، ولی شمس قیس، غالبا قصاید طویل و قطعات و غزلیات را به‌صورت کامل، ایراد نموده است و این مسئله با توجه به اینکه متأسفانه غالب اشعار شعرای متقدم و متوسط، بلکه خود نام شعرا نیز به‌کلی از میان رفته، در درجه بالایی از اهمیت و توجه است.

المعجم، از حیث جامعیت و دقت و صراحت در بیان فنون شعر، بی‌نظیر و از جهت‌ شیوه‌ی نثر، از آثار برجسته زبان پارسی است. المعجم، از همان آغاز تدوین، در شمار معتبرترین کتب فارسی در فنون ادبی شناخته شده و بعد از آن، مؤلّفان در تألیف آثار خویش‌ از‌ آن بهره گرفته‌اند.

چنان‌که‌ خود‌ مؤلف در مقدمه کتاب گفته است، وی این کتاب را قبل از حادثه مغول‌ در‌ شهر مرو به سال 416ق، آغاز‌ کرد‌ و در عرض‌ چند‌ روز‌، بیشتر فصول و ابواب آن‌ را مرتب گردانید.

ظاهرا اصل کتاب به زبان عربی نوشته شده و درباره عروض و قوافی‌ فارسی‌ و عربی‌ بوده است. شمس قیس در روزگار اقامت‌ در‌ فارس‌، بنا‌ به‌ التماس‌ فضلای آن‌ سامان تألیف خویش را دو قسمت کرد: آنچه مربوط به زبان فارسی بود، در کتابی تلخیص نمود و «المعجم في معايير أشعار العجم» نام نهاد و آنچه‌ در باب عروض عرب بود، به نام «المعرب في معايير أشعار العرب» موسوم کرد که ظاهرا نمانده است.

در پایان باید خاطرنشان نمود که با مطالعه این کتاب ارزشمند، درمی‌یابیم که نویسنده آن، برای تفهیم قواعد بلاغی زبان، نگاهی به ویژگی‌های زبان و برخی قواعد حاکم بر آن داشته و در ضمن بحث از قواعد شعر و ادب، پاره‌ای از نکات صرف و اشتقاق فارسی را بازنموده است. وی در برخی مباحث، به‌ویژه بخش حروف قافیه، آراء و نظراتی را بیان نموده است که در مجموع می‌توان آنها را مباحث زبان‌شناسی نامید.

منابع مقاله

1. مقدمه کتاب.
2. تاج‌بخش، پروین، «بررسی تأثیر المعجم في معايير أشعار العجم بر بخش عروض معیار جمالی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، تابستان 1386- شماره 51، به آدرس:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/353057

1. موسی‌زاده مقدم، طاهره؛ مهرآوران، محمود؛ فاتحی، اقدس، «بررسی نظرهای زبانی در المعجم شمس قیس»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فنون ادبی، پاییز 1398- شماره 28، به آدرس:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1515697