المنقوص و الممدود

المنقوص و الممدود، نوشته ابوزکریا یحیى بن زیاد بن عبداللّه بن منظور اسلمى، معروف به فرّاء دیلمى (140-207ق)، ادیب، نحوى و لغت‏دان است. این اثر در توضیح و بیان کلمات مقصور و ممدود است و توسط عبدالعزیز میمنی راجکوتی تحقیق شده است. در ذیل این کتاب اثری از علی بن حمزه (م 375ق) با عنوان «التنبيهات» آمده است.

المنقوص و الممدود
پدیدآوران	فراء، یحیی بن زیاد (نويسنده) راجکوتی، عبدالعزیز میمنی (محقق)
عنوان‌های دیگر	التبیهات
ناشر	دار المعارف
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	13سده
چاپ	3
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	ف4م8 6151 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نوشتار حاضر، در برخی منابع با نام «المقصور و الممدود» شناسانده شده است. محقق بر این باور است که نامی که این منابع برای کتاب ذکر کرده‌اند گویاتر و مناسب‌تر است؛ چراکه کتاب حاوی پاره‌ای کلمات است که در آخر آنها «الف زائد» وجود دارد و نمی‌توان آنها را کلماتی منقوص شمرد. گویا این نسخه از کتاب ناقص بوده و شامل تمام کلماتی که نویسنده ذکر کرده و ابن ولاد و دیگران از وی نقل کرده‌اند، نیست.

مباحث کتاب در ذیل نه باب تنظیم شده است:

1. کلمات مقصور و ممدودی که با علامات شناخته می‌شوند؛
2. کلمات ممدود و مقصوری که به یک صورت نوشته می‌شوند؛
3. کلماتی که اگر اولشان فتحه باشد، ممدود و اگر کسره، باشد مقصور نوشته می‌شوند؛
4. کلماتی که اگر اولشان فتحه باشد، مقصور و اگر کسره باشد، ممدود نوشته می‌شوند؛
5. کلماتی که در صورت مفتوح خواندن حرف اولشان، ممدود و در صورت مضموم خواندن آن، مقصور نوشته می‌شوند؛
6. کلمات مقصوری که بعضی با همزه و برخی با الف نوشته می‌شوند؛
7. کلمات مقصور مهموزی که نظیر ندارند؛
8. کلمات مقصوری که چیزی شبیه آنها نمی‌باشد؛
9. کلمات ممدودی که حرف اولشان مکسور است.

از ویژگی‌های این اثر می‌توان به وجود کلماتی در آن اشاره کرد که از دید برخی نویسندگان آثار لغوی پنهان مانده است. همچنین قصیده ابن درید در مقصور و ممدود که گفته شده بر اساس این اثر سروده شده، نشان از اهمیت این کتاب مختصر و جایگاه علمی نویسنده آن دارد.

التنبيهات

این کتاب، نوشته ابوالقاسم علی بن حمزه بصری (م 375ق)، از عالمان ادبیات و لغت است. این اثر نیز توسط عبدالعزیز میمنی راجکوتی تحقیق شده است.

اثر یادشده در تصحیح اغلاطی است که در سخنان و نوشته‌های برخی از عالمان مشهور و متقدم لغت و ادبیات راه یافته است.

نویسنده نام این کتاب را در آغاز اثر، با عنوان «التنبيهات علی أغلاط الرواة في كتب اللغة المصنفات» ذکر کرده است؛ بااین‌وجود در برخی ازمنابع کتاب‌شناسی و تراجم با نام «التنبيهات علی أغاليط الرواة» از آن یاد شده است.

این کتاب در اصل مشتمل بر رد و نقد نویسنده بر اغلاط برخی از عالمان ادبیات و لغت مانند ابوزیاد کلابی، ابن اعرابی، ابوعمرو شیبانی ابن سکیت، ابوحنیفه دینوری، جاحظ، القاسم بن سلام، ابن ولاد نحوی، ثعلب و مبرد در آثارشان است.

اثر یادشده در حقیقت حاوی هشت بخش بوده که سه بخش اول آن به دلایلی از بین رفته است. بخش‌های باقی‌مانده از آن، به‌جز مواردی در این کتاب بر اساس ترتیب نویسنده آمده است.

بر اساس شواهد و قراین موجود در کتاب، مطالب آخر این نسخه از اثر ناقص است.

نویسنده، هریک از آثار نویسندگان ذکرشده را در بخشی از این کتاب مورد توجه قرار داده است. وی نخست به کتاب کامل ابوالعباس محمد بن یزید ثمالی، معروف به مبرد پرداخته و ضمن ذکر اشتباهات لغوی وی آنها را تصحیح نموده است. به دنبال آن از کتاب «اختيار فصيح الكلام» نوشته احمد بن یحیی بن ثعلب سخن گفته و ضمن اشاره به اهمیت این کتاب مختصر، به برخی از مطالبی که در آن است توجه داده است. بخش یگر اثر به توضیح و بیان اشتباهات لغوی کتاب «الغريب المصنف» نوشته قاسم بن سلام اختصاص یافته است. اشاره به اغلاط کتاب «إصلاح المنطق» نوشته ابویوسف یعقوب بن اسحاق سکیت، مطالب بخش دیگر اثر است. در آخر کتاب «المقصور و الممدود» محمد بن ولاد مورد توجه قرار گرفته است.

لازم به ذکر است در مواردی هریک از ردیه‌های این اثر با نام اثری مستقل به نویسنده نسبت داده شده است؛ مانند «تنبيهات علي بن حمزة علی ما في الغريب المصنف من أغلاط»؛ این در حالی است که این‌گونه موارد در حقیقت ابوابی از کتاب مورد بحث است.

محقق دو اثر علاوه بر ارجاع برخی از مطالب نقل‌شده در متن به مصادر اصلی، توضیحاتی راجع به مطالب متن و برخی از عبارات آن در پاورقی داده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، «الفهرست»، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول.
3. افندى، عبدالله بن عیسى‏بیگ، «رياض العلماء و حياض الفضلاء»، محقق: حسینى اشکورى، احمد، بیروت، مؤسسة التاريخ العربي، 1431ق، چاپ اول.
4. کحاله، عمر رضا، «معجم المؤلفين»، بیروت، دارإحياء التراث العربي، 1376ق، چاپ اول.
5. سزگین، فؤاد، «تاريخ التراث العربي» مترجم: حجازى، محمود فهمى، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت‌الله‌العظمى مرعشى نجفى(ره)، 1412ق، چاپ دوم.
6. بوسنینه، منجى‏، «موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمين»، تونس، جامعة الدول العربية، المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم، 1425ق، چاپ اول.