اسرار الشهادة
اسرار الشهادة تألیف نویسندۀ کتاب، آقا بن عابد دربندی شیروانی، معروف به فاضل دربندی، از فقهای شیعه است. وی فردی سریع التّأثّر و متغیّرالاحوال و جدلی بود و با خبرویّتى که در علوم و قدرتی که در جدل داشت، می‌توانست هر سخن نادرست را به اثبات برساند و به هر سخن درست خرده بگیرد.میرزا محمّد تنکابنى در بارۀ کتاب فوق مرقوم داشته است: دربندى «اخبار مصیبت را جمع کرده و در ضعاف این اخبار، افکار ابکار و تحقیقات بی‌شمار و تدقیق بسیار و جمع بین متنافیات الاخبار فرموده که الى الآن کسى به آن سبک کتاب مصیبت ننوشته؛ مگر اینکه اخبار غیر معتبره در این کتاب بسیار و ضعاف، بلکه اخبارى که مظنونْ کذب آنها است، بلکه گویا بعضى از آنها قطعى الکذب باشند [در این کتاب و جود دار د] و این مایۀکسرِ قدرِ آن کتاب گردید». (همان، ص١٠٨).
| اسرار الشهادة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | دربندی، آقا بن عابد (نویسنده) |
| ناشر | منشورات اعلمی |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | بی‌تا |
| کد کنگره | |
و نیز شیخ آقا بزرگ تهرانى دربارۀ نویسنده فوق و کتابش مى‌گوید: «و من شدّة خلوصه وصفاء نفسه نقل فى هذا الکتاب اموراً لا توجد فى الکتب المعتبرة ....»(الذّریعة، ج٣، ص٢٧٩).
همچنین محمدعلى مدرّس تبریزى در بارۀ کتاب یاد شده نوشته است: «به حکم انصاف، این کتاب او، بلکه دیگر تألیفاتی که در موضوع مقتل نگارش داده، همانا دراثر آن همه محبّت مفرط که داشته است حاوى غث وسمین بوده». (ریحانة الادب، ج٢، ص٢١٧).
و نیز سیّد محسن امین مى گوید: «دربندى در کتاب اکسیر العبادات فی اسرارالشّهادات سخنهاى غریبى آورده و مسائلى را مطرح کرده است که اعتماد به آن نشاید .... او در کتابهاى نقلى خود بسیارى از اخبار واهى را آورده است. حتّى چیزهایى آورده است که عقل باور ندارد وشاهدى از نقل هم ندارد». (اعیان الشّیعة، ج٢، ص٨٨).
فاضل دربندی درباره سبب تألیف اکسیر العبادات می‌گوید: در خواب دیدم که پدر همسرم، ملا محمّدتقی ایروانی، که مردی صالح و عابد و زاهد بود، به من گفت: «تواز جانب ائمۀ معصومین مأمور به تصنیف کتاب اسرار الشّهادات هستى». (ص ١٨٩.همچنین ر.ک: ص۴). وی این کتاب را به مدت هجده ماه نوشت و در ذى قعدة ١٢٧٢ از نگارش آن فارغ شد. (ص۵٧٨). متن کتاب به زبان عربى است و مفصّل‌ترین کتابى است که تا هنگام تألیف آن دربارۀ أمام حسین(ع) نوشته شده است. از آنجاکه نویسنده آن را در عهد سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نوشته، از او یاد و بدو دعاکرده و با القابى متعدّد وى را ستوده است. (ص ٢).
فاضل دربندی در این کتاب بارها به تعریف از آن پرداخته و واژه‌هاى ستایش آمیز فراوانی برای آن درج و خرج کرده است. وی، از جمله، می‌گوید: این کتاب مانند دیگر کتابهای مقتل نیست که در آن فقط مطالبی گردآورى شده باشد. آن اندازه که من در تألیف این کتاب اندیشه کردم و زحمت کشیدم، کمتر از کتابهای دیگرم نیست. حاج ملا صالح قزوینی به فرزندش گفته بود: «میسزد که این کتاب با آب طلا نوشته شود ....» (ص١٨٨).
اکسیر العبادات کتابى است دربارۀ قیام و شهادت امام حسین -ع-و رخدادهاى بعد از آن. سه ویژگى برجستۀ أین کتاب عبارت است از:
١. تحلیلی بودن آن. توضیح اینکه در اکسیر العبادات، علی‌رغم دیگر کتابهای مقتل، فقط به توصیف وقایع و تدوین اخبار پرداخته نشده، بلکه به تحلیل آنها و چگونگی جمع اخبار متنافی نیز پرداخته شده‌است این ویژگی کتاب از آن روست که نویسنده دستی در حکمت و معقولات و ذهنی خلاق داشته است.
٢. مفصّل بودن آن. اکسیر العبادات از معدود کتابهاى مفصّل دربارۀامام حسین است و تا هنگام تألیف آن هیچ کتابی بدین تفصیل فراهم نشده بود.
٣. خرافه آمیز بودن آن. نه تنها خرافات ومجعولات وافسانه‌ها در این کتاب فراوان است، بلکه نویسنده آنها را توجیه نیز کرده و دلایلى براى درستى آنها برساخته و تنها به نقل آنها بسنده نکرده است.
اکسیر العبادات مشتمل بر دوازدہ مقدّمه و چھل و چھار مجلس و خاتمه است و خاتمۀ آن نیز شامل سه مجلس است.
برخى از مطالب کتاب عبارت است از: خروج امام از مدینه به مکه، شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه، خروج امام از مکّه به سمت کربلا، رخدادهای کربلا، رخدادهای روز عاشورا، چگونگی شھادت آن حضرت، دگر گونیھای در جهان آفرینش پس از شهادت آن حضرت، رخدادهاى عصر عاشورا، روانه کردن اهل بیت امام از قتلگاه، تقسیم سرهاى شهیدان، روانه کردن اهل‌بیت به کوفه و شام و مدینه.
در لابلای کتاب نکات فراوانى ملاحظه مى‌شود که بیش از همه، اخبار مجعول کتاب و تحلیل نویسنده از مسائل و جرح وتعدیل روایات وکوشش او در جمع روایات متنافى، برجسته و نمایان است. جالب است که نویسنده در مقدّمۀ یازدهم کتاب به اجتناب از روایات بی‌اساس توصیه می‌کند و می‌گوید: نقل اموری که ریشه در کتابها و اخبار ندارد در مجالس عزاى امام حسین جایز نیست واین کار موجب تباه شدن حسنات و تبدیل آن به سیِّنات می‌شود. وی می‌افزاید: «از زشتیهای این روزگار رواج این کار در میان مرثیه خوانان و ذاکران مصانب است؛ أز عرب و عجم. ولى در میان عجم رایجتر و بیشتر است)). (ص ١٨).
بنا به گزارش شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذّریعة (ج٢، ص ٢٧٩ و ج١٢، ص ١٧٩ -١٨٠)، گزیدەای از این کتاب، به قلم مؤلف آن، به فارسى ترجمه و ذیل عنوان سعادات ناصری منتشر شده‌است. گزیدەای دیگر از این کتاب، به قلم مؤلف آن، باشرح برخى از مباحث، به فارسى ترجمه و منتشر شده است. (تبریز، ١٢٨٨ق). عنوان این کتاب، چنانکه نویسنده در آغاز آن کفته، سرمایۀ ایمان و جواهر ایقان در ترجمه و شرح اسرار الشّهادةاست. (ص٣، دیباچۀ کتاب.) با این وصف، ناشر در آغاز کتاب، عنوان جواهر الایقان وسرمایۀ ایمان نهاده و شیخ آقا بزرگ تهرانى نیز در الذّریعة (ج٥. ص٢٢٢) از آن با عنوان جواهر الایقان یاد کرده است.
همجنین شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذّریعة (ج٢، ص ٢٢٩) مى‌گوید کتاب اکسیرالعبادات به قلم میرزا محمَّدحسین بن على اکبر به فارسى ترجمه وذیل عنوان انوار السعادة در تبریز چاپ شده است.
برای تحقیق بیشتر دربارۀ فاضل دربندی و ترجمه‌ها و چاپهای این کتابش به کتاب ادبیات فارسى بر مبناى تألیف استورى (ج٢، ص٩٨٥ - ٩٨٧) رجوع شود.
آخرین نکته‌اینکه میرزا محمّد تنکابنی در کتاب قصص العلماء (ص٨٧)، می‌گوید که حواشی‌ای بر کتاب اکسیر العبادات دارد «که اگر جمع شود مجلدی خواهد بود».[۱]
پانویس
- ↑ ر.ک.اسفندیاری، محمد، ص107-114
منابع مقاله
اسفندیاری، محمد؛ کتاب‌شناسی تاریخی امام حسین(ع) به ضمیمه امام حسین(ع) در الذریعه، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، زمستان 1380