تنبکتی، محمود

تُنْبُکْتی، محمود بن عمر بن محمد اَقیت صِنهاجی مَسّوفی(868- رمضان 955ق/1464 ـ اکتبر 1548م)، فقیه و قاضی مالکی.

تنبکتی، محمود
نام کامل	محمود بن عمر بن محمد اقیت صنهاجی مسوفی تنبکتی
نسب	صنهاجی مسوفی تنبکتی
نام پدر	عمر
ولادت	868ق/1464
محل تولد	کرمن تنبکت، سودان
محل زندگی	کرمن تنبکت، تنبکتو، مکه، مصر
رحلت	رمضان 955ق/ اکتبر 1548م
طول عمر	87
فرزندان	محمد، عاقب، عمر
خویشاوندان	ابوالعباس احمد
دین	اسلام
مذهب	مالکی
منصب	قضا
اطلاعات علمی
اساتید	قلقشندی، ابراهیم مقدسی، شیخ زکریا
معاصرین	احمد بابا تنبکتی، ابوالعباس احمد معروف به حاج
برخی آثار	تقیید بر مختصر خلیل، کامل تاریخ الفتاش فی اخبار البلدان و الجیوش و اکابر الناس و ذکر وقائع التکرور و عظائم الامور و تفریق انساب العبید من الاحرار، مقدمه بر کتاب تقسیم ملوک و رعایا

زندگی‌نامه

چنان‌که از نسب صنهاجی او بر می‌آید، وی از صنهاجه، یکی از قبایل بربر منطقه بوده و به خاندان آل اَقیت از تیرۀ مَسّوفه تعلق داشته است. بر اساس همین نسبت می‌توان او را زادۀ کرمن تنبکت دانست. رشد تنبکتی تقریباً با آغاز جریان گسترش اسلام‌گرایی در سرزمین سودان هم‌زمان بود.

تحصیلات

تنبکتی علوم اولیه را در دیار خود فرا گرفت، اما به طور طبیعی می‌توان پنداشت که در این دورۀ آغازین گسترش اسلام هنوز شمار عالمان و دانشمندان بنام در آن دیار بسیار نبوده، و شاید به همین سبب است که نام استادان او بر ما آشکار نیست. اما می‌توان گفت که پیش از آغاز سدۀ 10ق به درجه‌ای از مقام علمی رسیده بود که بتواند امکان آموزش و تدریس را در دیار خود بیابد و این را می‌توان از اشارات منابع دریافت.

منصب

قدیم‌ترین اطلاع دربارۀ او مربوط است به حدود سال 904ق/ 1499م که ولایت قضای تنبکتو به او داده شد. دربارۀ کارهای وی در دورۀ تصدی قضا سخن به نیکی بسیار گفته شده است؛ به‌ویژه از پاسداشت عدالت و احقاق حق وی. او با سخت‌گیریهای فراوان در امر قضا، با رواج رشوه‌خواری و فساد، به‌ویژه در دستگاه قضا و در میان قاضیان، به شدت مقابله کرد. بر همین اساس، چنان‌که در منابع نیز بدان اشاره شده است، به‌رغم ارتباط گستردۀ بزرگان با وی و تقدیم و پیشکش هدایای فراوان، او از قبول آنها امتناع می‌ورزید. در این دوره او در کنار قضا به تدریس در تنبکتو هم می‌پرداخت و گفته شده است که بسیاری کسان در محضر او آموزش دیده‌اند.

سفرها

تنبکتی در 915ق/ 1509م به حج رفت. در خلال این سفر بر توشۀ علمی خود افزود و این فرصت را یافت تا در درس برخی از عالمان زمان خود همچون قلقشندی، ابراهیم مقدسی و شیخ زکریا کسب علم کند. به نظر می‌رسد در این زمان و در میانۀ سفرش شاید در مصر امکان فراگیری و اجازۀ روایت برخی آثار از جمله مختصر خلیل را یافته است؛ چه، پس از حضور در سرزمین خود، به روایت و رواج این اثر که در فقه مالکی تألیف شده، پرداخته است.

تدریس

در منابع تصریح شده که تنبکتی مروج مختصر خلیل در سودان بوده است. او افزون بر این اثر، آثاری دیگر از فقه و مذهب مالکی را نیز تدریس می‌کرده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به المدونۀ سحنون و الرسالۀ ابن ابی زید اشاره کرد. او همچنین الالفیه و سلالجیه را نیز آموزش می‌داده است. اگرچه عمر فروخ تنبکتی را افزون بر مختصر خلیل، مروج اصلی المدونه هم دانسته، این سخن در منابع دیگر تأیید نشده است.

تنبکتی نام برخی کسان همچون پدر احمدبابا تنبکتی را در شمار دانش‌اندوختگان محضر خود دارد، اما مهم‌ترین سخن دربارۀ زندگی فرهنگی تنبکتی آن است که نخست باید او را حلقۀ وصل میان مدرسۀ مصر و سودان دانست؛ دیگر آنکه در سودان سدۀ 9ق که مسیر نزدیکی با دین اسلام را تجربه می‌کرد، وی یکی از پیشینیان و اثرگذاران در آن زمان بوده است.

خاندان

تنبکتی 3 پسر به نامهای محمد، عاقب و عمر داشت که منصب قضا داشتند. برادر او ابوالعباس احمد معروف به حاج(جد احمد باباتنبکتی) که در شمار استادان او نیز قرار دارد، از دیگر اعضای دانش آموختۀ این خاندان است.

آثار

از آثار تنبکتی، نخست تقییدی بر مختصر خلیل در فقه مالکی را باید نام برد که نام آن در منابع باقی مانده است. دیگر اثری با نام کامل تاریخ الفتاش فی اخبار البلدان و الجیوش و اکابر الناس و ذکر وقائع التکرور و عظائم الامور و تفریق انساب العبید من الاحرار که عنوان آن به خوبی گویای محتوای آن است. این کتاب که در 1913م در پاریس چاپ مصحح شده، اثری است در تاریخ قصص و خرافات بومی که بسیاری موضوعات شگفت‌انگیز و اغراق‌آمیز را در خود جای داده است. تألیف تاریخ الفتاش در 925ق/1519م آغاز شد و یکی از نوادگان وی، ابن مختار در 1076ق/1665م آن را به پایان رساند. در چاپ کتاب نام مؤلف به صورت محمود کعت بن حاج متوکل کعت کرمنی تنبکتی دعکری ضبط شده است.

جدا از آنچه در این اثر آمده، از مفاهیم قابل انتزاع از آن که ما را به شناخت برخی زوایا و ساحتهای ذهنی مؤلف رهنمون می‌گردد، موضوع پیش‌زمینۀ فکری وی دربارۀ مفهوم محدود آزادی انسان است. به نظر می‌رسد مفهوم «حر و عبد» برای مؤلف معنایی بوده که نمی‌توانسته است سیطرۀ آن را بر اندیشه‌اش پنهان بدارد. «تفریق انساب العبید من الاحرار» آشکارا در نام اصلی کتاب جای دارد؛ همچنین وی در مقدمۀ خود بر کتاب به تقسیم ملوک و رعایا اشاره دارد

منابع مقاله

حاج‌منوچهری، فرامرز، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، سال چاپ 1378