اسرار الشهادة

اسرار الشهادة تألیف نویسندۀ کتاب، آقا بن عابد دربندی شیروانی، معروف به فاضل دربندی، از فقهای شیعه است. وی فردی سریع التّأثّر و متغیّرالاحوال و جدلی بود و با خبرويّتى كه در علوم و قدر تی که در جدل داشت، می‌توانست هر سخن نادرست را به اثبات برساند و به هر سخن درست خرده بگیرد.

اسرار الشهادة
پرونده:NUR.....J1.jpg
پدیدآوران	دربندی، آقا بن عابد (نویسنده)
ناشر	منشورات اعلمی
مکان نشر	تهران
سال نشر	بی‌تا
کد کنگره	‏

ميرزا محمّد تنكابنى در بارۀ كتاب فوق مرقوم داشته است: دربندى «اخبار مصيبت را جمع كرده و در ضعاف اين اخبار، افكارٍ ابكار و تحقيقات بي‌شمار و تدقيق بسيار و جمع بين متنافيات الاخبار فرموده كه الى الآن كسى به آن سبك كتاب مصيبت ننوشته؛ مگر اینكه اخبار غير معتبره در این كتاب بسيار و ضعاف، بلكه اخبارى كه مظنونْ كذب آنها است، بلكه گويا بعضى از آنها قطعى الكذب باشند [در اين كتاب و جود دار د]و این مایۀکسرِ قدرِ آن کتاب گردید». (همان، ص١٠٨).

و نیز شیخ آقا بزرگ تهرانى دربارۀ نويسنده فوق و كتابش مى‌گويد: «و من شدّة خلوصه وصفاء نفسه نقل فى هذا الكتاب اموراً لا توجد فى الكتب المعتبرة ....»(الذّريعة، ج٣، ص٢٧٩).

همچنين محمَدعلى مدرّس تبريزى در بارۀ كتاب ياد شده نوشته است: «به حكم انصاف، این کتاب او، بلکه دیگر تألیفاتی که در موضوع مقتل نگارش داده، همانا دراثر آن همه محبّت مفرط كه داشته است حاوى غث وسمين بوده». (ريحانة الادب، ج٢، ص٢١٧).

و نيز سيّد محسن امين مى گويد: «دربندى در كتاب اكسير العبادات فی اسرارالشّهادات سخنهاى غريبى آورده و مسائلى را مطرح كرده است كه اعتماد به آن نشايد .... او در كتابهاى نقلى خود بسيارى از اخبار واهى را آورده است. حتّى چيزهايى آورده است كه عقل باور ندارد وشاهدى از نقل هم ندارد». (اعيان الشّيعة، ج٢، ص٨٨).

فاضل دربندی درباره سبب تألیف اکسیر العبادات می‌گوید: در خواب دیدم که پدر همسرم، ملا محمّد تقی ایروانی، که مردی صالح و عابد و زاهد بود، به من گفت: «تواز جانب ائمۀ معصومين مأمور به تصنيف كتاب اسرار الشّهادات هستى». (ص ١٨٩.همچنین ر.ک: ص۴). وی این کتاب را به مدت هجده ماه نوشت و در ذى قعدة ١٢٧٢ از نگارش آن فارغ شد. (ص۵٧٨). متن کتاب به زبان عربى است و مفصّل‌ترين كتابى است كه تا هنگام تأليف آن دربارۀ أمام حسين -ع - نوشته شده است. از آنجاكه نویسنده آن را در عهد سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نوشته،از او ياد و بدو دعاکرده و با القابى متعدّد وى را ستوده است. (ص ٢).

فاضل دربندی در این کتاب بارها به تعريف از آن پرداخته و واژه‌هاى ستایش آمیز فراوانی برای آن درج و خرج کرده است. وی، از جمله، می‌گوید: اين کتاب مانند دیگر کتابهای مقتل نیست که در آن فقط مطالبی گردآورى شده باشد. آن اندازه که من در تألیف این کتاب اندیشه کردم و زحمت کشیدم، کمتر از كتابهای دیگرم نیست. حاج ملا صالح قزوینی به فرزندش گفته بود: «میسزد که این کتاب باآب طلا نوشته شود ....» (ص١٨٨).

اكسير العبادات كتابى است در بارۀ قيام و شهادت امام حسين -ع-و رخدادهاى بعد از آن. سه ويژگى برجستۀ أين كتاب عبارت است از:

١. تحلیلی بودن آن. توضیح اینکه در اکسیر العبادات، علی‌رغم دیگر كتابهای مقتل، فقط به توصيف وقايع و تدوين اخبار پرداخته نشده، بلكه به تحليل آنها و چگونگی جمع اخبار متنافی نیز پرداخته شده‌است این ویژگی كتاب از آن روست كه نویسنده دستی در حكمت و معقولات و ذهنی خلاق داشته است.

٢. مفصّل بودن آن. اكسير العبادات از معدود كتابهاى مفصّل دربارۀامام حسین است و تا هنگام تألیف آن هیچ کتابی بدين تفصيل فراهم نشده بود.

٣. خرافه آميز بودن آن. نه تنها خرافات ومجعولات وافسانه‌ها در اين كتاب فراوان است، بلكه نويسنده آنها را توجيه نيز كرده و دلايلى براى درستى آنها برساخته و تنها به نقل آنها بسنده نكرده است.

اکسیر العبادات مشتمل بر دوازدہ مقدّمه و چھل و چھار مجلس و خاتمه است و خاتمۀ آن نيز شامل سه مجلس است.

برخى از مطالب كتاب عبارت است از: خروج امام از مدینه به مکه، شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه، خروج امام از مكّه به سمت کربلا، رخدادهای کربلا، رخدادهای روز عاشورا، چگونگی شھادت آن حضرت، دگر گونیھای در جهان آفرینش پس از شهادت آن حضرت، رخدادهاى عصر عاشورا، روانه کردن اهل بیت امام از قتلگاه، تقسیم سرهاى شهيدان، روانه کردن اهل‌بیت به کوفه و شام و مدينه.

در لابلای كتاب نكات فراوانى ملاحظه مى‌شود كه بيش از همه، اخبار مجعول كتاب و تحليل نويسنده از مسائل و جرح وتعديل روايات وكوشش او در جمع روايات متنافى، برجسته و نمايان است. جالب است كه نويسنده در مقدّمۀ يازدهم کتاب به اجتناب از روایات بی‌اساس توصیه می‌کند و می‌گوید: نقل اموری که ریشه در كتابها و اخبار ندارد در مجالس عزاى امام حسين جايز نيست واين كار موجب تباه شدن حسنات و تبدیل آن به سیِّنات می‌شود. وی می‌افزايد: «از زشتیهای اين روزگار رواج این كار در ميان مرثيه خوانان و ذاكران مصانب است؛ أز عرب و عجم. ولى در ميان عجم رايجتر و بيشتر است)). (ص ١٨).

بنا به گزارش شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذّريعة (ج٢، ص ٢٧٩ و ج١٢، ص ١٧٩ -١٨٠)، گزیدەای از این كتاب، به قلم مؤلف آن، به فارسى ترجمه وذيل عنوان سعادات ناصری منتشر شده‌است. گزیدەای ديگر از اين كتاب، به قلم مؤلف آن، باشرح برخى از مباحث، به فارسى ترجمه و منتشر شده است. (تبريز، ١٢٨٨ق). عنوان اين كتاب، چنانكه نويسنده در آغاز آن كفته، سرمايۀ ايمان و جواهر ايقان در ترجمه و شرح اسرار الشّهادةاست. (ص٣، دیباچۀ كتاب.) با اين وصف، ناشر در آغاز كتاب، عنوان جواهر الايقان وسرمايۀ ايمان نهاده وشيخ آقا بزرگ تهرانى نيز در الذّريعة (ج٥. ص٢٢٢) از آن با عنوان جواهر الایقان یاد کرده است.

همجنين شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذّريعة (ج٢، ص ٢٢٩) مى‌گويد كتاب اكسيرالعبادات به قلم ميرزا محمَّدحسين بن على اكبر به فارسى ترجمه وذيل عنوان انوار السعادة در تبريز چاپ شده است.

برای تحقیق بیشتر دربارۀ فاضل دربندی و ترجمه‌ها و چاپهای این کتابش به كتاب ادبيات فارسى بر مبناى تأليف استورى (ج٢، ص٩٨٥ - ٩٨٧) رجوع شود.

آخرین نکته‌اینکه میرزا محمّد تنکابنی در كتاب قصص العلماء (ص٨٧)، می‌گوید که حواشی‌ای بر کتاب اکسیر العبادات دارد «که اگر جمع شود مجلدی خواهد بود».

منابع مقاله

اسفندیاری، محمد؛ کتاب‌شناسی تاریخی امام حسین(ع) به ضمیمه امام حسین(ع) در الذریعه، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، زمستان 1380