یسوی، احمد

اَحْمَدْ یَسَوی، فرزند ابراهیم (د ۵۶۲ق/ ۱۱۶۷م)، صوفی بزرگ ترک.

احمد یسوی ‌
نام کامل	احمد یسوی؛
نام‌های دیگر	خواجه احمد یسوی، فرزند ابراهیم؛
لقب	پیر ترکستان، حضرت سلطان؛
تخلص	خواجه احمد؛
نسب	محمد حنفیه، فرزند حضرت علی(ع)؛
نام پدر	ابراهیم بن الیاس بن محمود؛
ولادت	437ق؛
محل تولد	روستای اسپیجاب (سَیرَم)؛، قزاقستان امروزی؛
محل زندگی	قزاقستان امروزی؛
رحلت	د ۵۶۲ق؛
مدفن	یسیق در قزاقستان؛
طول عمر	125؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ صوفی، طریقۀ یسویه؛
پیشه	صوفی، شاعر، بنیانگذار طریقت یسویه؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	صوفی، شاعر، بنیانگذار طریقت یسویه؛
مشایخ	باباارسلان، خواجه یوسف همدانی؛ ‌
معاصرین	عبدالله برقی، حسن انداقی، عبدالخالق غجدوانی، تیمور؛
برخی آثار	1- دیوان حکمت؛

زادگاه، ولادت

زادگاه او را برخی سایرام (سیرام). و برخی دیگر شهر یسی دانسته‌اند، اما باتوجه به اینکه در کتاب جواهرالابرار من امواج البحار تألیف حزینی که به گفتۀ کوپرولو، از کهن‌ترین و مهم‌ترین مآخذ دربارۀ شخصیت، احوال و آداب طریقۀ احمد یسوی است، زادگاه او سایرام آمده است، نظر اول درست‌تر می‌نماید، تاریخ تولد او نیز دانسته نیست. برخی منابع متأخر ولادت او را در ۴۹۸ق دانسته‌اند. روایاتی دیگر مدت عمر او را ۱۲۰ سال آورده‌اند که باتوجه به تاریخ مرگ وی، ولادت او باید در ۴۴۲ق روی داده باشد؛ لیکن احمد یسوی در دیوان حکمت از رسیدن خود به ۱۲۵ سالگی سخن می‌گوید که در این صورت ولادت او در ۴۳۷ق باید روی داده باشد.

نسب

پدرش، شیخ ابراهیم، از مشایخ مشهور سایرام بود. سلسلۀ نسب او را به محمد حنفیه، فرزند علی(ع) رسانده‌اند و از آنجا که در سایرام به کسانی که سلسلۀ نسبشان به محمد حنفیه می‌رسیده، «خواجه» می‌گفتند، احمد یسوی را نیز خواجه احمد می‌خواندند.

خلیفگی خواجه یوسف

احمد در کودکی به شهر یسی، یا به نام امروزی آن، ترکستان، آمد و در آنجا ساکن شد. او در این شهر مورد توجه باباارسلان واقع شد و تا پایان عمر بابا ارسلان، در ملازمت او بود. پس از مرگ وی به اشارت قبلی او، به بخارا رفت. بخارا در سدۀ ۶ق قلمرو حکومت قراخانیان بود و با آنکه اهمیت دورۀ سامانی را نداشت، هنوز یکی از مراکز مهم علمی اسلامی در ماوراءالنهر به‌شمار می‌رفت. احمد در این شهر به عالم و صوفی مشهور آن عصر، خواجه یوسف همدانی پیوست و شخصیت وی با تأثیر معنوی خواجه یوسف شکل گرفت. وی از دست خواجه یوسف خرقه دریافت کرد و یکی از ۴ خلیفۀ او شد ــ سومین خلیفه بعد از عبدالله برقی و حسن انداقی. بعد از درگذشت حسن انداقی، احمد یسوی به خلیفگی خواجه یوسف به ارشاد پرداخت، اما پس از مدتی، اصحاب و مریدان را در بخارا به ملازمت و متابعت خواجه عبدالخالق غجدوانی سفارش کرد و خود رهسپار یسی شد. احمد یسوی، در میان اقوام کوچ‌نشین ترک که در حوالی سیردریا و تاشکند و حتی آن سوی سیردریا می‌زیستند، نفوذ فراوان یافت و پیروان بسیار از روستاییان نیمه کوچ‌نشین در اطراف او گرد آمدند.

آرامگاه احمد یسوی

در ۷۹۹ق/ ۱۳۹۷م، زمانی که تیمور به شهر یسی رفت، آرامگاه احمد یسوی را زیارت کرد و در همان زمان دستور داد که بر بالای آن بنای باشکوهی برپا کنند که در مدت دو سال ساختمان آن با دو مناره و چندین شبستان و حجره در اطراف صحن ساخته شد. در کنار احمد یسوی، همسر او و نیز رابعه سلطان بیگم، نوۀ تیمور مدفونند. این بنا از آثار مهم معماری اسلامی در آسیای میانه به شمار می‌رود و همواره در طول تاریخ، زیارتگاه طبقات مختلف بوده است.

مریدان و خلفای خواجه احمد

برخی، رضی‌الدین علی لالای سمرقندی (د ۶۴۲ق) را مصاحب خواجه احمد دانسته‌اند و همچنین حاجی بکتاش ولی را از اصحاب او شمرده‌اند و برخی دیگر نیز احمد را از شاگردان خواجه بهاءالدین نقشبندی می‌دانند که هیچ‌یک از این اقوال از نظر تاریخی صحیح نیست. در روضةالصفا و به تبع آن در حبیب‌السیر نسبت خواجه احمد به صورت نسوی آورده شده که بی‌شک ناشی از اشتباه کاتبان است. نام برخی از مریدان و خلفای خواجه احمد نیز در کتاب‌های تاریخی و تذکره‌ها آورده شده است، ازجمله منصور آتا (د ۵۹۴ق/ ۱۱۹۸م)، پسر ارسلان بابا، سعید آتاخوارزمی (د ۶۱۵ق/ ۱۲۱۸م) و سلیمان حکیم آتا (د ۵۸۲ق/ ۱۱۸۶م) که کلمات حکمت‌آمیز خود را به زبان ترکی بیان کرده است و می‌توان او را معروف‌ترین خلیفۀ احمد یسوی در میان ترکان دانست. صوفی محمد دانشمند را نیز یکی از خلفای او دانسته‌ند.

کتاب درباره آداب، مقامات و مشایخ طریقه احمد یسوی

یکی از صوفیه به نام سیدمرشد درویش یسوی از صوفیان این طریقه بوده، و در ۹۹۶ق کتابی در مقامات مشایخ طریقۀ یسویه در استانبول تألیف کرده است. چنانکه گذشت، حزینی نیز، کتابی با عنوان جواهرالابرار من امواج البحار، دربارۀ شخصیت، احوال و آداب طریقۀ احمد یسوی نوشته است که تنها نسخۀ آن در کتابخانۀ سلیمانیه در استانبول موجود است.

آثـار

１. دیوان حکمت،

مشهورترین اثر خواجه احمد یسوی است. که در آن مطالب و مضامین صوفیانه را به زبان ترکی جغتایی به نظم کشیده است. ترکان شرقی به اشعاری که به شیوۀ سخن احمد یسوی سروده شده باشد، «حکمت» می‌گویند، و حکمت به معنی اشعار دینی است. دیوان حکمت به ۶۹ بخش تقسیم، و هر بخش یک یک حکمت نامیده شده است و از آغاز تا پایان همه حکمت و اندرز و وصیت است. در این کتاب در کنار نکات مربوط به مبانی دینی، اصول کلی انسانیت، محبت، شفقت و حسن روابط اجتماعی در قالب شعر بیان شده است، هم در دیوان حکمت و هم در دیگر آثار احمد، توجه خاص به ۴ رکن اساسی سلوک، یعنی شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت آشکار است. در سال‌های اخیر ترجمه و تفسیر دیوان حکمت به زبان قزاقی مورد توجه قرار گرفت. در ۱۹۹۰م ترجمه‌ای به قلم بیتنف در مجلۀ «قزاقستان مرکزی» منتشر شد و در ۱۹۹۱م گزیده‌ای با عنوان «چهل حکمت» به قلم ایماژانف انتشار یافت. دیوان حکمت یک‌بار در استانبول (۱۸۹۷م)، ۴ بار در قازان و یک‌بار به صورت سنگی در تاشکند به چاپ رسید. نیز دیوان حکمت به خط سیریلی به کوشش قاراتایف و دیگران و با مقدمۀ محمدرحیم یارمحمد اوغلی در آلماتی (۱۹۹۳م) چاپ شده است. ضمیمۀ این دیوان، «مناجات‌نامۀ» احمد یسوی و نیز ترجمۀ دیوان و «مناجات‌نامه» به زبان قزاقی نیز به طبع رسیده، و در آخر آن فرهنگی از اصطلاحات دیوان حکمت آمده است. اهمیت این دیوان بیشتر از آن جهت است که یکی از نخستین نمونه‌های شعر عرفانی ترکی را در بر دارد و از قدیم‌ترین آثار منظوم ادبیات ترک به‌شمار می‌رود.

２. «مناجات‌نامه»،

که ضمیمۀ دیوان حکمت آورده شده، و مشتمل بر ۶۸ بیت به ترکی جغتایی است.

اثری دیگر با عنوان «فقرنامه»، به احمد یسوی نسبت داده‌اند که در بعضی از نسخه‌های چاپی دیوان حکمت نیز به چاپ رسیده است، اما این رساله در حقیقت مقدمه‌ای است به نثر بر دیوان که به بعضی از نسخه‌های آن ضمیمه شده، و تالیف آن از احمد یسوی نیست، بلکه در دوره‌های بعد کسانی که دیوان او را گرد آورده‌اند، آن را نوشته و در دوره‌های بعد کسانی که دیوان او را گرد آورده‌اند، آن را نوشته و در دیوان جای داده‌اند. متن «فقرنامه» را کمال ارسلان با بررسی مفصل در ویژگی‌های زبان آن، چاپ کرده است. . ‌

منابع مقاله

هاشم‌پور سبحانی، توفیق، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.