الزیج المأموني الممتحن
الزيج المأموني الممتحن، اثر یحیی بن ابی‌منصور (درگذشته حوالی 215ق) است که در علم نجوم و کاربردی که در تقویم دارد، نوشته شده است. محمد فؤاد سزگین (1342-1439ق)، شرق‌شناس مسلمان آن را عرضه کرده است. این اثر با مقدمه‌ای از ادوارد کِنِدی آغاز شده است.
| الزیج المأموني الممتحن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | منجم، یحیی بن ابی منصور (نويسنده) |
| ناشر | جامعة فرانکفورت. معهد تاریخ العلوم العربیة و الإسلامیة |
| مکان نشر | آلمان - فرانکفورت |
| سال نشر | 1406ق - 1986م |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /م8ز9 127 Q |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ابوعلی، یحیی بن ابی‌منصور فارسی، در طبرستان زاده شد و نام اصلی او «بزیست پسر پیروزان» است. وی به آیین زرتشت بود، به بغداد فرستاده‌شد و در آنجا اسلام آورد و نامش را واژه‌به‌واژه، به زبان عربی برگرداند و از ملازمان خلیفه گشت.
نوشتن این کتاب بدین سبب بوده است که مأمون (خلیفه عباسی) رصدخانه‌ای را در شماسیه بغداد ساخت و منجمان را به پژوهش در زیج بطلمیوس و کتاب مجسطی فراخواند. آنان جدول‌های نجومی را که «ممتحن» نامیده می‌شدند، پدید آوردند. ازاین‌رو، به ایشان «أصحاب الممتحن» گفته می‌شد. همه آن زیج‌ها (مگر همین زیج مأمونی) از میان رفته‌اند و جز نقل بخشی از متن آن‌ها در کتاب‌های منجمانی که پس از آنان آمده‌اند، اثری از آن‌ها نیست. اصل این نسخه خطی در کتابخانه «اسکوریال» اسپانیا است و هرچند که با نص اصلی اختلاف دارد، تنها دستاوردی شمرده می‌شود که از اخترشناسان مسلمان آن روزگار به‌جا مانده است. این نسخه خطی اسکوریال، جدول‌هایی را به‌همراه توضیح کاربردهایی که در تقویم دارند، ارائه می‌دهد. این نکته‌های توضیحی همچنین در جدول‌های خسوف و کسوف، تعدیل خورشید و ماه و اختران دیگر و رصد موقعیت آن‌ها در آسمان، رؤیت هلال‌های ماه، رصد طلوع اختران، دانش مثلثات، ستارگان و برج‌های نجومی آمده است.
اکنون، تعیین اینکه کدام‌یک از جدول‌های این نسخه خطی از زیج اصلی نقل شده است، دشوار است؛ پنج جدول از آن‌ها صریحاً به یحیی بن ابی‌منصور نسبت داده شده است. اما جدول‌های دیگری نیز هست که به ابی‌اعلم (درگذشته پس از ۳۵۰ق) و کوشیار بن لبّان (درگذشته پس از 400ق) منسوب شده‌اند. جدول‌های دیگری نیز می‌ماند که باید وضعیت آن‌ها را در مصدرهای دیگر یافت. البته فؤاد سزگین فهرست زیج را در کتاب «تاريخ التراث العربي» نشر داده است. دو اثر دیگر نیز در وصف کتاب «الزيج الممتحن» در سال (1956م) منتشر شده است. هرچند این دو اثر، هم‌زمان منتشر شده‌اند، ارائه‌کنندگانشان از کار یکدیگر آگاه نبوده‌اند. البته، اثر نخست، متن گسترده‌تری دارد و اثر دوم به مدلول‌های ریاضی جدول‌ها توجه ویژه‌ای نموده است. این دو اثر با عنوان‌های «الزيج الممتحن» از جان وِرنِت (1956م) و «نظرة عامة في الزيجات الإسلامية» از ای.اس. کِنِدی (1956م) چاپ شده‌اند. اثر دیگری نیز در مجله مادرید (1954م) با عنوان «معالجة قديمة للتقويم اليهودي في الزيج الممتحن» و با ترجمه به زبان اسپانیایی دیده می‌شود که مباحثی را در تقویم یهودی دارد.
پژوهشی نیز با عنوان «استخراج كسوف الشمس عند يحيی بن أبي‌منصور» از ای.اس. کِنِدی (1970م) و با تجدید چاپ در دانشگاه آمریکایی بیروت (1983م) عرضه شده است و به ما نشان می‌دهد که اقسام ویژه‌ی کسوف خورشید، اصلی هستند و از تأثیرات هندی، ساسانی و یونانی بحث می‌کنند. همچنان‌که، جدول‌های رؤیت هلالها نیز اصلی‌اند و در «جداول الشمسية و القمرية في علم الفلك الإسلامي المبكّر» نوشته حَلا سلام و ای.اس. کِنِدی چاپ شده‌اند. از سوی دیگر، روشن می‌شود که جدول تعدیل الشمس، که در اثر «تعديل الشمس في زيج يحيی بن أبي‌منصور» از ای.اس. کِنِدی (1977م) عرضه‌گشته‌است، از زیج اصلی گرفته نشده است. بااین‌همه، این نتیجه‌ها چیزی بیش از نمونه‌هایی که می‌توان آن‌ها را از مصدری غنی (متن کتاب یحیی که از درجه بالایی از غنا برخوردار است) استخراج کرد، نیستند. این نسخه در آینده، کمک بسیار باارزشی به مورخان دانش نجوم اسلامی خواهد کرد[۱].
ابومنصور زیج خود را «زيج الممتحن الرصدي المأموني الشماسی لطول مدينة السلام» نامیده است. او زیج خود را کامل‌ترین و کاربردی‌ترین زیج‌هایی می‌داند که به دستور مأمون برای پیگیری جداول زیج بطلمیوس نوشته شده‌اند[۲]. این کتاب ده‌ها عنوان را (بدون درج فهرست جداگانه‌ای برای آن‌ها) در بر دارد. پاره‌ای از این عناوین (به‌جز عنوان‌های جدول‌ها که بسیارند) عبارتند از: الشهور العربية؛ شهور السريانيين؛ تسمية شهور الفرس؛ تاريخ الفرس من تاريخ ذي‌القرنين؛ استخراج اليوناني من العربي؛ استخراج سني الفرس من العربي؛ استخراج القبطي من العربي؛ استخراج العربي من اليوناني؛ رؤوس الشهور للفرس؛ سني الروم و رؤوس شهورهم؛ رأس سنة القبط و شهورهم؛ السنة الكبيسية؛ دخول شهور الأهلّة بالجدول؛ مسير النيّرين لساعة مستوية؛ عرض القمر؛ سني الإسكندر؛ سني يزدجرد الفارسي؛ جدول رؤية الأهلة أيضاً؛ تاريخ القبط؛ خسوف القمر ليحيی بن أبي‌منصور الحاسب؛ كسوف الشمس؛ مسير النيّرين لساعة مستوية؛ عرض القمر؛ تسمية شهور القبط؛ استخراج التواريخ بعضها من بعض؛ استخراج العربي من الفارسي محقق؛ تاريخ ذي‌القرنين من تاريخ الفرس؛ رسالة عمل عروض الكواكب؛ معرفة الظل من قبل الارتفاع بالجدول؛ رسالة تعديل الأيام لكوشيار؛ عرض إقليم الرؤية؛ حساب عرض إقليم الرؤية؛ عرض إقليم الرؤية بالجدول يتلوه جدول عرض إقليم الرؤية لبغداد؛ السنين في النصف الغربي؛ معرفة لسير درج العياليج في تحاويل السنين؛ مقدار فلك الشمس؛ مقدار فلك القمر؛ مقدار فلك الجوزَهر و...[۳].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.