مدارس دمشق في العصر الايوبي

مدارس دمشق في العصر الايوبي تألیف حسن شمیسانی، کتاب حاضر گذشته از مقدمه در ده فصل بسامان شده است. فصل اول اشارتى است کوتاه و کلى به جنبش مدرسه‌سازى در عصر ایوبى. از فصل دوم تا نهم در هر فصل به مدارس دمشق در دوره یکى از سلاطین ایوبى پرداخته شده است و در فصل دهم به انگیزه‌هایى که در عصر ایوبى به گسترش دانش و مدرسه‌سازى فراوان انجامید و اثر این امور بر سیاست عمومى ایوبیان اشارت رفته است (ص 50). در فصول دوم تا نهم از نام مدارس، محل آن‌ها در شهر دمشق، بانى و سازنده آن‌ها، و نام مدرسان آن‌ها نام برده شده و گاه به توصیف مدارس و موقوفات آن‌ها نیز پرداخته شده است.

مدارس دمشق في العصر الايوبي
پرونده:NUR.....J1.jpg
پدیدآوران	شمیسانی، حسن (نویسنده)
ناشر	منشورات دارالآفاق الجدیده
مکان نشر	بیروت
سال نشر	1403ق/1983م
چاپ	اول
کد کنگره	‏

در مقدمه و پیش از پرداختن به مدارس عهد ایوبیان در دمشق، از مکان‌هاى آموزشى پیش از پیدایش مدارس یعنى مسجد، مکتب، رباطها و خانقاه‌ها، منازل بزرگان و فقیهان و عالمان یاد شده است و به تاریخ پیدایش مدارس در جهان اسلام به‌طور عام و دمشق به‌طور خاص اشارت رفته و از جمله آمده است که در 345 ق ادیب و محدث بنام ابوحاتم بستى، مدرسه‌اى در شهر بست برپا داشت و در آن کتابخانه و حجره‌هایى براى طلاب ساخت و حتى براى طلاب غیربومى شهریه معلوم داشت. نیز در سال 349 ق شافعیان نیشابور براى ابوعلى حسین‌بن على نیشابورى در شهر نیشابور مدرسه‌اى خاص ساختند و فضلاى تهران [رى] در سال 362 ق براى امام حاتمى شافعى مدرسه‌اى درست کردند همچنان که در 393 ق در بغداد و در 406 و 411 ق در نیشابور و در 450 ق در بیهق مدرسه ساخته شد و در شهر دمشق هم در 391 ق، مدرسه صادریه براى حنفیان بنا گردید (ص 12-14).

پس از اشاره به نظامیه‌سازى خواجه نظام‌الملک، از وضع دمشق در تاریخ سخن رفته است و به حیات علمى و فکرى این شهر در عهد ایوبى اشاره شده است.

در فصل یکم که اشارتى بر جنبش مدرسه در عهد ایوبى عنوان گرفته است، ابتدا به نظام و سیاق دینى آموزش در مدارس ایوبیان پرداخته و افزوده شده است که در این عصر، مدارسى که ویژه تدریس فلسفه و طبیعیات و نجوم و تاریخ و جغرافیا بوده باشد و نیز مدارس غیرسنى شناخته نشده است چه اصولاً در شامات عمل به مذهب شیعه تحریم شده بود (ص 38).

پس از این به علومى که در مدارس عهد ایوبى تدریس مى‌شده، روش‌هاى تدریس و مراحل آن در این مدارس، بودجه مدارس و وضع معاش معلمان و طلاب در این عصر، کتابخانه‌هاى مدارس ایوبى و درنهایت شمار مدارس دمشق در ایام ایوبى اشارت رفته است.

فصل دوم دربارۀ مدارسى است که در دوره صلاح‌الدین ایوبى (570-582 ق) ساخته شده است. مدارس شافعى: صلاحیه، عصرونیه، اقبالیه، تقویه. مدارس حنفى: خاتونیه جوانیه، اقبالیه، مقدمیه جوانیه، فرخشاهیه. مدارس مشترک میان شافعیان و حنفیان: اسدیه، عذراویه. مدارس مالکى: صلاحیه. مدارس حنابله: عمریه.

فصل سوم، مدارسى که در روزگار ملک‌افضل نورالدین‌بن صلاح‌الدین (584-592 ق) ساخته شده است. مدارس شافعیان: ظاهریه برانیه، شامیه برانیه، اکزیه، عزیزیه. مدارس حنفیان: قیمازیه.

فصل چهارم، مدارسى که در دوران ملک‌عادل (592-615 ق) ساخته شده است. مدارس شافعیان: عادلیه کبرى، صارمیه، فلکیه، رواحیه، مسروریه. مدارس مشترک میان شافعیان و حنفیان: دماغیه.

فصل پنجم، مدارسى که در روزگار ملک‌معظم عیسى (615-624 ق) در دمشق ساخته شده است. مدارس حنفیان: معظمیه، ماردانیه، شبلیه برانیه، شبلیه جوانیه. مدارس حنبلیان: ضیائیه، محمدیه، ضیائیه محاسنیه. مدارس پزشکى: دارخوریه.

فصل ششم، مدارسى که در دوره ملک‌اشرف موسى‌بن عادل (625-635 ق) در دمشق ساخته شد. مدارس شافعیان: بهنسیه، رکنیه جوانیه، امجدیه، شامیه جوانیه، مجنونیه. مدارس حنفیان: رکنیه برانیه، عزیه برانیه، عزیه جوانیه، فتحیه، علمیه، میطوریه. مدارس حنبلیان: صالحیه، صدریه.

فصل هفتم، مدارسى که در دوره صالح اسماعیل‌بن عادل (635-643 ق) در دمشق ساخته‌شده است. مدارس شافعیان: صالحیه، اتابکیه. مدارس حنفیان: عزیزیه، بدریه. مدارس حنبلیان: جوزیه.

فصل هشتم، مدارسى که در دوره ملک‌نجم‌الدین ایوب‌بن کامل (643-647 ق) در دمشق برپا شده است. مدارس شافعیان: بجیبیه. مدارس حنفیان: قلیجیه، غموریه.

فصل نهم، مدارسى که در دوره ملک‌ناصر یوسف ایوبى (634-647 ق) در دمشق ساخته شده است. مدارس شافعیان: ناصریه جوانیه، عادلیه صغرى، بارائیه. مدارس حنفیان: مرشدیه. مدارس پزشکى: دنیسریه ربیعیه.

فصل دهم، انگیزه‌هاى سیاسى - آموزشى و تأثیر آن‌ها بر سیاست کلى عصر ایوبى عنوان گرفته و در آن به انگیزه‌هاى عام و کلى، و انگیزه‌هاى خاص اشارتى رفته است.

گفتنى است، این اثر خالى از اشکالات محتوایى و ساختارى نیفتاده است. مثلاً در صفحه 12 آمده است: در سال 393 ق دو مدرسه در بغداد ساخته شد و در صفحه 150 آمده است: تا سال 459 ق در بغداد مدرسه‌اى ساخته نشد. یا ابن‌شداد به‌غلط ابن‌داد ضبط شده است. نیز دمشق به صورت دمشف چاپ شده است. همچنین کل فصل هفتم از متن افتاده است و در عوض از صفحه 225 تا 330 تکرارى است.

• منابع ذیل نیز درخور مطالعه است:

احمد خالد جید، المدارس و نظام التعلیم فى بلاد الشام فى العصر المملوکى (بیروت، مؤسسه الجامعیه للدراسات والنشر والتوزیع، 1422 ق)؛ عبدالقادربن نعیمى دمشقى، الدارس فى تاریخ المدارس (چاپ دوم: قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، 1437 ق)؛ لمیاء جاسر، مدارس حلب الاثریه تاریخها و عمارتها (چاپ اول: حلب، دارالرضوان - دارالانصارى، 1421 ق/ 2000 م).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.