ابن ماکولا، علی بن هبةالله
ولادت
«امير سعدالملك ابونصر على بن هبةالله بن على بن جعفر بن ماكولا»، نَسّابه، محدّث، رجال‌شناس، اديب و شاعرى مشهور بود. وى پسر ابوالقاسم هبةالله وزير جلال‌الدوله و برادرزاده ابوعبدالله حسين قاضى القضاة بغداد بود و در سال 421ق در عكبرا زاده شد.
کسب علم و دانش
وی از دانشمندانى چون ابن بشران، عبيدالله بن عمر بن شاهين و ابوطيب طبرى و احمد بن محمد عقيقى و ديگران سماع حديث كرد. سپس در طلب دانش به بغداد، دمشق، مصر، جزيره، خراسان و جبال سفر كرد و در همه اين جاى‌ها از محضر حافظان و محدثان بهره برگرفت و از جمله حافظان حديث و نسب‌شناسان نامور شد. مورخان از حافظه شگفت ابن ماكولا در حديث و انساب ياد كرده و او را خطيب دوم و حتى برتر از خطيب شمرده‌اند. محدّثانى چون ابوبكر خطيب و نصر مقدسى و ابومحمد حسن بن احمد سمرقندى و محمد بن عبدالواحد بن دقاق از او روايت حديث كرده‌اند. وى پاره‌اى از روزگار خود را در مأموريت‌هاى ادارى گذراند. چنان‌كه گفته‌اند از سوى خليفه مقتدى به بخارا رفت تا از طَمغان خان بيعت ستاند. نيز گفته‌اند از جمله كسانى بود كه نسب‌نامه‌اى براى آل بويه برساخت و نسب آن‌ها را به بهرام گور رساند. با اين‌همه به نظر مى‌رسد كه در واپسين روزگار آل بويه، وى به دربار خليفه كه در پى بيرون آمدن از زير نفوذ آل بويه بود، گرايش يافت. او همچنين با ابراهيم بن اسحاق حبّال كه سراج قارى بيش‌تر داستان‌هاى خود را از او الهام گرفته، دوستى داشت. در باب اين‌كه وى چگونه لقب «امير» سعدالملك يافته است، آگاهى در دست نيست و به قول ابن خلكان ترديد است كه آيا خود وى امارتى داشته، يا چون از فرزندان امير ابودلف عجلى بوده به امير نامبردار شده است.
آثار:
از ابونصر آثارى در رجال و تاريخ ياد كرده‌اند:
- الاكمال فى المختلف و المؤتلف من اسماء الرجال كه در حقيقت تكميل شده کتاب «المختلف و المؤتلف» دار قطنى و «مشتبه النسبه» حافظ عبدالغنى ازدى و «المؤتلف تكلمه المؤتلف و المختلف» خطيب بغدادى است، نام كامل اين کتاب را «الاكمال فى رفع الارتياب عن المؤتلف و المختلف فى الاسماء والكنى و الالقاب» گفته‌اند.
- تهذيب مستمر الاوهام على ذوى التمنى و الاحلام، در باب اشتباهات و افتادگى‌هاى کتاب «المؤتلف» خطيب بغدادى كه اين ماكولا آن را پس از مرگ خطيب منتشر ساخت.
- دو کتاب مفاخره القلم و السيف و الدينار كه اكنون بر جاى نيست.
ياقوت از ابن ماكولا دو کتاب رجال به نام‌هاى «المختلف و المؤتلف» و «الاكمال فى المؤتلف و المختلف» ياد كرده است. ولى به نظر مى‌رسد كه اين هر دو يك کتاب باشد. نام اين کتاب را «تهذيب مستمر الاوهام على ذوى المعرفه و اولى الافهام» هم گفته‌اند.
وفات
ابونصر على بن ماكولا سرانجام به دست غلامان ترك خويش كشته شد و اموالش به يغما رفت. در تاريخ و محل قتل او اختلاف بسيار است. برخى قتل وى را در 475ق در کرمان و پاره‌اى پس از 470ق در گرگان دانسته‌اند و بعضى در خراسان يا خوزستان در 487ق گفته‌اند. ابن اثير تاريخ قتل ابونصر را در يك جا 475ق و در جاى ديگر 486ق ذكر كرده است.
منابع:
دايرة المعارف بزرگ اسلامى ج2 ص129.
وابسته‌ها
الإکمال في رفع الإرتياب عن المؤتلف و المختلف في الأسماء و الکنی و الأنساب / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الإکمال في رفع الإرتياب عن المؤتلف و المختلف في الأسماء و الکنی و الأنساب / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده