ابن غنام، ابراهیم بن یحیى
ابن غنام، ابوطاهر ابراهیم بن یحیى بن غنام نمیری
| ابن غنام، ابوطاهر ابراهیم بن یحیى بن غنام نمیری | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | ابراهیم بن یحیى بن غنام نمیری؛ |
| نام‌های دیگر | ابن غنام، ابوطاهر ابراهیم بن یحیى بن غنام نمیری؛ |
| لقب | برهان‌الدین، زین‌الدین؛ |
| تخلص | ابن غنام؛ |
| نسب | حَرّانى، مَقدِسى؛ |
| نام پدر | یحیى بن غنام نمیری؛ |
| محل تولد | مصر؛ |
| محل زندگی | مصر؛ |
| رحلت | 693، 674، 664ق؛ |
| خویشاوندان | |
| دین | اسلام؛ |
| مذهب | حنبلى؛ |
| پیشه | معبر(خوابگزار)؛ |
| اطلاعات علمی | |
| درجه علمی | معبر(خوابگزار)؛ |
| اساتید | جمال‌الدین ابراهیم ابن سبتى؛ |
| برخی آثار | 1. المعلم على حروف المعجم، 2. دره الاحلام (وغایه المرام)؛ |
معرفی اجمالی
اِبْن‌ِ غَنّام، ابوطاهر ابراهیم بن یحیى بن غنام نُمَیری، معبّر حنبلى سده 7ق/13م که به سبب تألیف معجمى در خوابگزاری شهرت یافته است.
کنیه، نسبت، ولادت، وفات
در نسخه‌ای از همین اثر به شماره 5510 کتابخانه ظاهریه با تاریخ کتابت 1094ق، به وی لقب «زین‌الدین» داده شده، و نابلسى او را «برهان‌الدین» خوانده است.
کنیه وی نیز در برخى از منابع ابواسحاق آمده است.
تاریخ وفات او را به اختلاف 664ق/1266م، 674ق و 693ق تعیین کرده‌اند، ولى 779ق را که ابن عماد به دست داده است، بى‌گمان باید خطا دانست.
درمنابع متقدم ابن‌غنام با نسبت‌های حَرّانى، مَقدِسى و حتى بغدادی خوانده شده است، ولى این دانسته‌ها چندان به روشن شدن جزئیات نامعلوم زندگى او کمک نمى‌کنند.
درباره موطن ابن غنام تنها صفدی تصریح کرده که وی در مصر سکنى داشته و دوسلان - شاید تحت تأثیر نسخه خطى شماره 2750 کتابخانه ملى پاریس - به صراحت ولادت او را در مصر دانسته است.
اساتید
از تحصیل او این اندازه مى‌دانیم که وی خود از جمال‌الدین ابراهیم ابن سبتى به عنوان استادش نام برده و یادآور شده که بخش مهمى از آثار پیشین خوابگزاری را از او فراگرفته است.
آثار
اثر برجسته او:
1- المعلم على حروف المعجم،
است که گاه با عناوین دیگری چون تعبیر نامح نیز نامیده مى‌شود.
ابن غنام در این اثر طبقه‌بندی موضوعى متداول در آثار پیشین خوابگزاری را کنار نهاده و کتاب را به ترتیب الفبایى مرتب کرده است تا کاربرد آن آسان‌تر باشد. وی در 14 مقاله به عنوان مقدمه بر کتاب، به ذکر کلیات پرداخته است. ابن غنام در برگ برگ این اثر به آیات، احادیث و اشعار استشهاد کرده و در کنار مشاهیری چون آرتمیدوروس، و ابن سیرین، به نقل خوابگزاریهای جاماسب، حکیم ایرانى، پرداخته که شایان توجه است.
کهن‌ترین نسخه‌های خطى المعلم در این کتابخانه‌ها موجود است: چستربیتى، به شماره 3484 به تاریخ 697ق، توپکاپى، به شماره‌های 3172 و 3173 مورخ 743 و 799ق، اولو جامع، به شماره 1986، احتمالاً مورخ 745ق؛ کمبریج، به شماره 112، سده 8ق.
پراکندگى نسخه‌های فراوان کتاب المعلم از شرق تا غرب جهان اسلام را مى‌توان حاکى از میزان توجه به آن دانست.
برخى چون نابلسى به بسط این کتاب پرداخته‌اند و ابوحامد محمد ابن قدسى، اختصاری از آن با عنوان المحکم فراهم آورده است.
کتاب المعلم را از نظر چگونگى ترتیب باید ابتکاری در آثار خوابگزاری عربى تلقى کرد.
در میان مؤلفان عربى ابن غنام نخستین کسى است که به معجم نویسى در زمینه خوابگزاری پرداخته است، ولى در بیزانس در قرون وسطى یک «تعبیر الرؤیا» با ترتیب الفبایى وجود داشته که به عنوان «کتاب دانیال نبى به بخت نصر» تلقى مى‌شده است و اشتاین اشنایدر در مقاله «خوابنامه دانیال...» و در کسل در مقاله «خوابنامه دانیال نبى» به بررسى این متن پرداخته‌اند.
توفیق فهد ابن غنام را به عنوان اولین کسى که در خوابگزاری عربى مطالب را به نظم کشیده، یاد کرده و این را ابتکار دیگری برای او شمرده است، ولى باید یادآور شد که نه تنها این نوع منظومه‌ها پیش‌تر در بیزانس رواج داشته، بلکه در ادبیات عربى نیز نمونه دارد. از این دست است ارجوزه فى تعبیر الرؤیا سروده ابوالحسن على بن سکن معافری ظاهراً در سده 4ق/10م و قصیده رائیه سروده قیروانى [ابن ابى طالب] که مورد استفاده ابن غنام قرار گرفته است.
بجز المعلم چندین منظومه را از آثار ابن غنام برشمرده‌اند:
2. دره الاحلام (وغایه المرام)،
ارجوزه‌ای در 55 باب در خوابگزاری که نسخه‌هایى خطى از آن در کتابخانه‌های اسکوریال، ازهریه و نسخه‌ای ناقص در برلین آلوارت، شم نگهداری مى‌شود. نسخه‌ای نیز احتمالاً در گوتا وجود دارد.
توفیق فهد با توجه به نسخه‌ای از یک منظومه مشابه و همنام منتسب به جمال‌الدین دمیاطى موجود در کتابخانه سلیمانیه، انتساب منظومه‌ای با این نام را به ابن غنام مورد تردید قرار داده است. به هر حال یاد کرد صفدی و حاجى خلیفه از این منظومه در زمره آثار ابن غنام و نیز سازگاری اطلاعات داده شده در نسخه این منظومه با شخصیت ابن غنام، پذیرش سخن فهد را مشکل مى‌سازد.
3. عروس البستان فى النساء و الاعضاء و الانسان،
ارجوزه‌ای مشتمل بر 45 باب و حدود هزار بیت در خوابگزاری که نسخه‌ای از آن در کتابخانه برلین موجود است و فهد از نسخه‌ای دیگر در کتابخانه لاله‌لى به شماره 1636 مکرر، با عنوان منظومه یاد کرده است.
4. قصیده لامیه،
در علم تعبیر که صفدی آن را در عرض دره الاحلام آورده است.
5. قلاده الدر المنثور فى ذکر البعث و النشور،
منظومه‌ای درباره روز رستاخیز که به گفته بروکلمان در حاشیه خریده العجائب ابن وردی در 1302ق در قاهره به چاپ رسیده است. از این اثر نسخه‌ای به شماره 3431 در کتابخانه ملى پاریس وجود دارد که دوسلان درباره مؤلف آن سکوت کرده، ولى وایدا آن را از ابن غنام دانسته است. [۱].
پانویس
- ↑ پاکتچى، احمد، ج4، ص365-364
منابع مقاله
پاکتچى، احمد ، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.