تاریخ و عقاید ماتریدیه
تاریخ و عقاید ماتریدیه، نوشته سید لطف‌الله جلالی، کتابی است به زبان فارسی با موضوع ادیان و مذاهب اسلامی. نویسنده در این اثر به معرفی تاریخچه و بیان عقاید کلامی ماتریدیه از اهل سنت و جماعت حنفی پرداخته و سپس به مقایسه اشتراکات و افتراقات آنان با سه مکتب بزرگ کلامی اسلامی، یعنی معتزله، اشاعره و امامیه، می‌پردازد. این کتاب، اثر برگزیده کنگره دین‌پژوهان کشور در سال 1386 بوده است.
| تاریخ و عقاید ماتریدیه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جلالی، سید لطف‌الله (نویسنده) |
| ناشر | مرکز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب |
| مکان نشر | ایران - قم |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-8090-40-6 |
| موضوع | اسلام - عقايد
ماتریدی، محمد بن محمد، - ???ق. کلام ماتريدي |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 238/2 /ج8ت2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب، دارای سخن ناشر، درآمد و محتوای مطالب در سه بخش است. هر بخشی، فصولی دارد و بخش دوم و سوم هم درآمدهای مستقلی پیش از متن اصلی دارند. نویسنده در نگارش این اثر از 159 کتاب و نشریه فارسی و عربی و 37 اثر و سایت انگلیسی بهره برده است.
گزارش محتوا
«کتاب تاریخ و عقاید ماتریدیه به معرفی کامل یکی از مذاهب پرطرفدار عقیدتی در طول تاریخ و نیز در میان مسلمانان معاصر می‌پردازد. ماتریدیه، اصلی‌ترین مذهب کلامی اهل سنت در شمال و شرق جهان اسلام بشمار می‌رود. در حال حاضر نیز بخش وسیعی از مسلمانان اهل سنت از هند و افغانستان تا ماوراءالنهر و ترکیه از جمله پیروان این فرقه محسوب می‌شوند... نویسنده این کتاب از حوزه جغرافیایی پیروان ماتریدیه برخاسته و در حوزه علمیه قم تحصیل کرده است»[۱].
«ماتریدیان در فقه پیرو ابوحنیفه و در کلام و عقاید پیرو ابومنصور ماتریدی‌اند که امروزه تقریبا نیمی از جماعت اهل سنت و جماعت را در بر می‌گیرند»[۲].
«هدف نگارنده در این تحقیق صرفا معطوف به معرفی ماتریدیان و اندیشه‌های آنان بوده و ازاین‌روی، جز در مواردی بسیار اندک، آن‌هم به صورتی بسیار کوتاه و مختصر نقدی صورت نگرفته است... اساسا بنای نویسنده این بوده که با نگاه تقریبی به مسئله بنگرد و بر پذیرش ماتریدیه به‌منزله یک مکتب اسلامی هزار ساله در کنار دیگر مکاتب جهان اسلام تأکید داشته است... که این امر لزوما به مفهوم پذیرش دیدگاه و عقاید ماتریدیان نیست»[۳].
لطف‌الله جلالی، «در این تحقیق به‌ویژه از اطلاعات مقالات پرفسور مادلونگ و دکتر شمس سلفی در بخش اول کتاب، یعنی بخش تاریخ ماتریدیه و از کتاب دکتر حربی به‌لحاظ طرح مباحث و شیوه چینش مطالب در بخش دوم کتاب سود برده است. اما نکته مهم این است که نگارنده بر این باور است که بیش از همه آثار پیشگفته، مسائل مربوط به تاریخ ماتریدیه را مطرح کرده و کانون مطالعه قرار داده است. ضمن اینکه در تنظیم شاکله اصلی و کلی این بخش، وی خود را نخستین فرد می‌داند. در بخش دوم و سوم نیز، وی در طرح و تنظیم مطالب ابتکار عمل داشته و تنها در مواردی خاص از کتاب‌های دیگر، به‌ویژه کتاب دکتر حربی بهره برده است. ازاین‌روی، [می‌توان گفت] حاصل کار او، نوآوری‌های فراوانی دارد... [وی] در هر سه بخش، در برداشت مطالب، مستقیما به منابع ماتریدیان مراجعه کرده است... این اثر در دنیای فارسی‌زبانان، در نوع خود، کاری بدیع است»[۴].
نویسنده «در بخش نخست، درباره مهمترین مسائلی که می‌توان آنها را تاریخچه‌ای برای مکتب ماتریدیه تلقی کرد، صحبت می‌کند و با بنیان‌گذار، سیر تطور، شخصیتها، قلمرو جغرافیایی و روابط و نحوه تعامل این مکتب با دیگر مکاتب عمده جهان اسلام» آشنایمان می‌کند[۵].
او در بخش دوم، اندیشه‌های کلامی آنان را (که بخش اصلی نوشته‌اش است) ارائه می‌کند: «مکتب کلامی ماتریدی، نظامی منسجم و نیرومند دارد، این نظام هرچند مبادی و ریشه‌های خود را از ابوحنیفه وام گرفته است، بر دست ابومنصور ماتریدی به شکل نظامی کلامی نسبتا مترقی و منسجمی درآمده و اصول آن به‌خوبی تبیین شده و سیر منطقی نسبتا قابل قبولی یافته است. در این نظام کلامی که تقریبا تمام نویسندگان ماتریدی به تبعیت از ابومنصور از آن پیروی می‌کنند، نخست حقیقت و وجود عالم و امکان معرفت به آن، اثبات و با سفسطه و شکگرایی مقابله می‌شود. سپس حدوث عالم اثبات می‌گردد و از حدوث عالم به محدث عالم، ویژگی‌ها و اوصاف او و تأثیر وی در عالم، از جمله در انسان و افعالش می‌رسند. سپس دیگر مسائل اعتقادی از جمله نبوت، امامت و معاد بررسی و در حقیقت، جهان‌بینی نظام‌مندی ارائه می‌شود... ماتریدیان در استدلالهای خود بسی عقل‌گراتر از اشاعره‌اند. محض نمونه، در باب صفات خبری، برخلاف اشاعره که صفات خبری را کاملا می‌پذیرند و تنها کیفیت را از آنها سلب می‌کنند، ماتریدیان در بسیاری موارد، معانی آنها را تأویل می‌کنند یا دستکم قائل به تفویض می‌شوند. ماتریدیان جز در بحث امامت و برخی مسائل جزئی دیگر نظیر رؤیت خدا، به امامیه بسیار نزدیک می‌شوند و به‌ویژه در بحث خلق اعمال و جبر و اختیار با آنان هم‌رأی‌اند»[۶].
جلالی، در درآمد بخش سوم، درباره مسائلی که در آن مطرح می‌کند چنین می‌نویسد: «در بخش پایانی به‌اختصار اندیشه‌های کلامی ماتریدیه را با سه مکتب کلامی اعتقادی مهم در جهان اسلام، یعنی اشاعره، معتزله و امامیه مقایسه خواهیم کرد. این مقایسه با هریک از سه مکتب در سه محور انجام می‌شود. نخست مقایسه‌ای خواهیم داشت میان ماتریدیه و هریک از سه مکتب مزبور به‌لحاظ مبانی و مسائل روش‌شناختی و بیشتر رویکرد هریک از مکاتب فوق را به روش عقلی یا نقلی در باب کلام، برمی‌رسیم. در محور دوم، مهمترین موارد توافق ماتریدیه با هریک از مکاتب یادشده و سرانجام در محور سوم نیز مهمترین مسائل مورد اختلاف چهار مکتب را برمی‌شماریم. بدیهی است که چنین مقایسه‌ای به‌صورت تفصیلی نیازمند تحقیقی مستقل است و در این مقام، نگارنده جانب اختصار را رعایت کرده و تنها سرنخهایی به دست خواهد داد»[۷].
وضعیت کتاب
«در مستندات و ارجاعات کتاب، معمولا به بیش از یک منبع ارجاع شده که در بیشتر این موارد، ابتدا منبعی ارائه شده که با مطلب مورد بحث بیش از دیگر منابع ارتباط دارد و سپس بقیه منابع به همین ترتیب ارائه شده است؛ هرچند ممکن است در مواردی نادر از این شیوه تخطی شده باشد»[۸].
«در تمام موارد، تاریخها به هجری قمری است، مگر اینکه به‌طور خاص به تاریخ هجری شمسی یا میلادی تصریح شده باشد»[۹].
فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده و منابع و مآخذ و نمایه‌ها در انتهای آن.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.