من أسس التربیة الإسلامیة

من اسس التربیة الإسلامیة، اثر عمر محمد تومی شیبانی، کتابی است چهارده فصلی که برآمد درس‌های نگارنده در دانشکدۀ علوم تربیتى طرابلس می‌باشد و در آن از نکات زیر سخن رفته است: فلسفۀ تربیتیى که اصول آن برگرفته از مبانى اسلام باشد، چند نکته دربارۀ معلم مسلمان، فلسفه تنبیه، نقش تربیتى خانواده در اسلام، تربیت زن در اسلام و نظام آموزشى.

من أسس التربیة الإسلامیة
پدیدآوران	تومی شیبانی، عمر محمد (نویسنده)
ناشر	المنشأة العامة للنشر و التوزیع و الاعلان
مکان نشر	طرابلس
سال نشر	1982م /1402ق
چاپ	دوم
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

برای دیگر کاربردها، تربیت اسلامی (ابهام زدایی) را ببینید.

1-بسوى فلسفه تربیتى که ریشه در مبانى اسلام داشته باشد: در این فصل به اهمیت تربیت در پیشرفت جامعۀ اسلامى اشاره مى‌کند. از لزوم اصلاح آموزشى مى‌گوید. اولین گام در اصلاح آموزشى را پدیدآوردن فلسفۀ تربیتى شایسته و برگرفته از تعالیم اسلام مى‌خواند. فلسفه تربیت را تعریف مى‌کند. به مفهوم فلسفه تربیتى در اسلام مى‌پردازد.

منابع اصلى و فرعى فلسفه تربیت در جامعۀ اسلامى را برمى‌شمارد. از مزایاى بهره‌گیرى از این منابع یاد مى‌کند. ویژگی‌های فلسفه تربیتى برگرفته از اسلام را شرح و شماره مى‌کند. مبانى فلسفى هستى‌شناختى، انسان‌شناختى، جامعه‌شناختى، معرفت‌شناختى و اخلاقى را که فلسفه تربیتى اسلامى مى‌تواند بر آنها بنا شود شرح مى‌دهد و به برخى مبانى فلسفۀ تربیتى اسلام مى‌پردازد.

2-فضیلت معلم و وظایف او در تربیت اسلامى: اهمیت معلم در تربیت نوین و بویژه تربیت اسلامى آغاز این فصل است و پس از آن از اهمیت عالم و معلم در قرآن و حدیث و آثار دانشمندان مسلمان مى‌گوید. به برخى نکات دربارۀ اهمیت عالم و معلم که از این منابع برمى‌آید اشارت مى‌کند و مفهوم وظیفۀ معلم و جنبه‌‌های گوناگون آن را در اندیشۀ اسلامى یادآور مى‌شود.

3-شخصیت معلم مسلمان: در این فصل، از تعریف شخصیت مى‌گوید. چند تعریف براى آن مى‌آورد. برخى ویژگی‌های شخصیت را برمى‌شمارد. از شکل‌گیرى شخصیت و نقش تربیت در آن یاد مى‌کند. برخى ویژگی‌های شخصیت کمال‌یافته را از زبان روان‌شناسان بازگو مى‌کند و به این ویژگیها از دید اسلام مى‌پردازد.

4-ویژگی‌های روحى یا ایمانى معلم مسلمان: مهمترین این ویژگیها که در اینجا شرح شده است عبارتند از: ایمان به خدا، باور رستاخیز و حساب و کتابش، عمل به لوازم ایمان، پرهیزگارى، شناخت درست‌بارى، دوستى راستین خدا، خشیت در برابر خدا، مراقبه، توکل بر خدا، صدق در ایمان و عمل، پایدارى در راه ایمان و حق و فضیلت.

5-ویژگی‌های اخلاقى معلم مسلمان: پار‌های ویژگی‌های اخلاقى معلم که در روابط‍‌ خود با فراگیران و جامعه ملزم به رعایت آنهاست عبارتند از: راستى در گفتار، وفاى به عهد، امانتدارى، اخلاص در گفتار و کردار، فروتنى، شکیبایى و تحمل، بردبارى، گذشت، گشاده‌رویى، تسامح، رحم، مهربانى، قناعت، زهد و شجاعت که هریک شرح شده‌اند.

6-ویژگی‌های عقلانى، نفسانى و جسمانى مطلوب معلم در تربیت اسلامى: ا) ویژگی‌های عقلى-ذکاوت، مهارت در رشته تدریس خود، آگاهى گستردۀ فرهنگى، دقت و توجه عمیق به طبیعت و ویژگیها و میل و خواسته‌‌های فراگیران، خوش‌بیانى؛ ب) ویژگی‌های روانى معلم در تربیت اسلامى-ضبط‍‌ نفس، امیدوارى به خداوند و آرامش با یاد او، اعتماد به‌نفس و ارادۀ قوى، مهربانى و نرمى و خوش‌مشربى، سازگارى با خود و جامعه؛ ج)ویژگی‌های جسمى و ظاهرى معلم در تربیت اسلامى-سلامت جسم، نداشتن عیب، آراستگى در لباس و ظاهر، خوش‌بویى، نرمى صدا و وقار در حرکت.

7-لوازم و آداب معلمى در تربیت اسلامى: در این فصل، نخست لوازم و آداب معلمى را از زبان برخى مربیان بزرگ مسلمان بازگو مى‌کند. آنگاه از تقسیم لوازم و آداب معلمى با چند رویکرد یاد مى‌کند و در شرح آنها آداب معلم نسبت به خداوند را شرح مى‌دهد. به آداب معلم نسبت به خویش اشاره مى‌کند. آداب معلم نسبت به فراگیران را مى‌آورد. از آداب معلم نسبت به علمى که تدریس مى‌کند و شغل معلمى مى‌گوید و آداب معلمى نسبت به جامعه و امت اسلامى را یادآور مى‌شود.

8-حقوق معلم در تربیت اسلامى: در این فصل از حقوق معلم مى‌گوید و از رهگذر آن به مفهوم حقوق اشاره مى‌کند. رابطۀ حقوق با وظایف و نیازها را یاد مى‌کند. انواع حقوق و تقسیم‌های گوناگون آن را براساس نیاز‌های بدنى، روحى، اجتماعى و اقتصادى برمى‌شمارد. مهمترین حقوقى را که اسلام براى معلم یاد کرده است مى‌آورد که عبارتند از: حق حیات، حق حفظ‍‌ حرمت و کرامت، دست‌مزد مناسب، حق مالکیت، حق آزادى در امور شخصى، مدنى، اجتماعى و سیاسى.

9-تربیت معلم در تربیت اسلامى: تعلیم و تربیت اسلامى و نیز تربیت نوین، تربیت معلم را بسیار مهم مى‌شمارد. این اهمیت به لحاظ‍‌ امورى چند است که بدان اشاره مى‌کند. آنگاه به فلسفه تربیت معلم در تربیت اسلامى مى‌پردازد و با توجه به مفهومى که براى فلسفۀ تربیت معلم یاد مى‌کند و نیز در چهارچوب مصادرى که مى‌توان این فلسفه را از آنها برگرفت، مبانى عام فلسفۀ تربیت معلم را در جامعه اسلامى وامى‌شکافد. به هدف‌های تربیت معلم در تربیت اسلامى مى‌رسد و از هدف‌های فردى، اجتماعى و حرف‌های آن یاد مى‌کند و در شرح برنامه درسى تربیت معلم در تربیت اسلامى از مفهوم برنامه درسى و مواد درسى تربیت معلم در فرهنگ اسلامى مى‌گوید و به ویژگی‌های برنامۀ مناسب براى تربیت معلم روى مى‌کند. به تقسیم علومى که برنامه تربیت معلم در تربیت اسلامى دربر دارد مى‌پردازد. زمینه‌‌های پنجگانه برنامه تربیت معلم را شرح مى‌دهد و روشها و وسائل آموزش را در تربیت اسلامى یادآور مى‌شود.

10-مبانى اداره تربیتى در تربیت اسلامى: در شرح مفهوم اداره تربیتى و ویژگی‌های عام آن، نخست از برخى عوامل مؤثر در رشد و تحول ادارۀ تربیتى یاد مى‌کند سپس چند تعریف از ادارۀ تربیتى را بازگو مى‌کند و به پار‌های ویژگی‌های عام ادارۀ تربیتى مى‌پردازد آنگاه به اهمیت ادارۀ تربیتى و هدف‌های عام آن در تربیت اسلامى اشاره مى‌کند. از وظایف ادارۀ تربیتى مى‌گوید. روش‌های مدیریت تربیتى را برمى‌شمارد و به سه نظریۀ دربارۀ آن اشاره مى‌کند و سرانجام به شرح پار‌های اصول عام اداره تربیتى در تربیت اسلامى مى‌رسد و از اصولى چون: تأکید بر ایمان و اخلاق، رعایت عدل و مساوات، استفاده از مشورت در کارها، اصل برنامه‌ریزى و نظارت و مراقبت، اصل تقدیر و حسن سلوک و روابط‍‌ نیکو با کارمندان، اصل تأکید بر مهارت و اخلاص در گزینش و ارتقاى مقام یاد مى‌کند.

11-مبانى نظام آموزشى در تربیت اسلامى: در این فصل، از مفهوم نظام آموزشى و انواع و رویکرد‌های آن مى‌گوید و گون‌های از آن را که با روح اسلام سازگار است معرفى مى‌کند. از اهمیت و هدف‌های نظام آموزشى یاد مى‌کند، به عوامل اختلال در نظام آموزشى اشاره مى‌کند، عواملى که مى‌تواند مربوط‍‌ به فراگیر، خانواده، خود نظام آموزشى و یا محیط‍‌ اجتماعى باشد. سپس به عوامل و روش‌های تقویت نظام آموزشى مى‌پردازد و با بررسى اصول عمومى نظام آموزشى در تربیت اسلامى فصل را به انجام مى‌برد.

12-فلسفه تنبیه در تربیت اسلامى: شرح این فصل را با بیان مفهوم لغوى و اصطلاحى عقوبت آغاز مى‌کند. آنگاه به پذیرش مجازات در اسلام و نمود‌های آن؛ یعنى، حدود و تعزیرات مى‌پردازد. انواع مجازات را شرح مى‌دهد. از تنبیه بدنى و غیربدنى مى‌گوید. دیدگاه برخى مربیان بزرگ اسلامى را دربارۀ تنبیه مى‌آورد و هدف‌های تنبیه را در اسلام یاد مى‌کند. به اصول پنجگانۀ تنبیه در تربیت اسلامى مى‌پردازد و از ضرورت رعایت تفاوت‌های فردى، لزوم پرهیز از تنبیه مگر پس از اقامه دلیل و نبود شبهۀ نیرومند، لزوم اجراى تنبیه در چهارچوب حفظ‍‌ کرامت انسانى، لزوم توجه به اینکه مجازات، کفارۀ خطایى است که رخ داده است، مى‌گوید و یادآور مى‌شود که تا دلیل عملى بر تغییر روش و توبه فرد در میان نباشد نباید از آن گذشت.

13-نقش تربیتى خانواده در اسلام: در این گفتار، مفهوم خانواده را در اسلام بررسى مى‌کند. به اهمیت خانواده در اسلام و توجه به آن مى‌پردازد و براى آن شاهد‌‌هایى از قرآن و سنت مى‌آورد و نقش خانواده را در تربیت بدنى، عقلانى، روحى، دینى، اخلاقى و اجتماعى فرزندان مى‌کاود و از وظایف پدر و مادر نسبت به فرزندان مى‌گوید و حقوق پدر و مادر بر فرزندان را بررسى مى‌کند.

14-تربیت زن در اسلام: در این جستار، نخست شرایط‍‌ فرهنگى زن را در جامعۀ عرب جاهلى یادآور مى‌شود آنگاه به وضع ادبى و فرهنگى زن در پرتو اسلام مى‌پردازد.

برخى زنان مسلمان را که در تعلیم و تعلم و دانش بنام بوده‌اند معرفى مى‌کند. از عدم تعارض حجاب زن با حق آموزش او یاد مى‌کند. به ضرورت هماهنگى آموزش زن مسلمان با طبیعت و وظایف طبیعى او اشاره مى‌کند و از طبیعت زن و وظیفه طبیعى زن مسلمان مى‌گوید و مفهوم تربیت زن را مى‌کاود. اصولى را که شایسته است تربیت زن مبتنى بر آنها باشد برمى‌شمارد. هدف‌های تربیت زن مسلمان را شرح مى‌دهد. برنامه مناسب براى تربیت زن مسلمان را یادآور مى‌شود و با پرداخت مواد آموزشى و تربیتى برنامه تربیتى زن مسلمان به فرجام سخن مى‌رسد.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی توصیفی و موضوعی تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات بین‌المللی هدی، تهران، چاپ اول، 1378ش