کتاب فصول الأصول

كتاب فصول الأصول، نوشته دانشمند اصولی، فقیه و قاضی اباضی‌مذهب عمانی، خلفان بن جمیل سَیابی (1308-1392ق)، دوره‌ای کامل از علم اصول فقه را بر طبق مذهب اباضیه در 141 اصل شرح می‌دهد. نویسنده هرچند در این کتاب تحت تأثیر اندیشه‌های تاج‌الدین عبدالوهاب سبکی و جلال‌الدین محلی قرار دارد، ولی خودش اهل تشخیص است و در مواردی به انتقاد و مخالفت علمی می‌پردازد. با آنکه کلمه کتاب در روی جلد، جزو نام این اثر ثبت شده، ولی نویسنده خودش در مقدمه، تألیفش را فصول الأصول نامیده و واژه دیگری بر آن نیفزوده است.

کتاب فصول الأصول
پدیدآوران	سیابی، خلفان بن جمیل (نويسنده) آل ثانی، سلیم بن سالم (محقق)
عنوان‌های دیگر	کتاب فصول الاصول
ناشر	سلطنة عمان. وزارة التراث القومي و الثقافة
مکان نشر	عمان - مسقط
سال نشر	1426ق - 2005م
چاپ	2
شابک	‎-
موضوع	اصول فقه اباضیه
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏س‎‏9‎‏ف‎‏6 184/8 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار و محتوا

اثر حاضر، از 2 مقدمه، 7 باب (شامل 141 فصل) و 1 خاتمه به‌ترتیب ذیل تشکیل شده است:

• مقدمه محقق و مصحح کتاب (معرفی خلفان بن جمیل سَیابی، استادان، شاگردان، آثارش و کتاب حاضر).
• مقدمه نویسنده (تعریف علم اصول فقه و ارتباطش با علم فقه و ویژگی‌های اصولی و فقیه و...).

1. مباحث کتاب (81 فصل): تعریف لغوی و اصطلاحی کتاب در نزد اهل شرع و اصولیان، تواتر قرائات سبع و اختلاف در تواتر قرائات عشر، آیا مباح، مأمورٌبه است؟ منطوق، مفهوم و دلالت لفظ و...
2. مباحث سنت نبوی (11 فصل).
3. اجماع (6 فصل).
4. قیاس (26 فصل).
5. استدلال (7 فصل).
6. تراجیح ادله هنگام تعارض (3 فصل).
7. اجتهاد (7 فصل): شروط و احکام مجتهد، حکم اجتهاد و...

• خاتمه در متعلقات فقه و اصول دیانات (جواز یا عدم جواز تقلید در اصول دین، واجبات اعتقادی، حدوث عالَم و صفات واجب تعالی و...).

هدف و روش

نویسنده، این اثر را مختصری در باب اصول فقه دانسته که در آن، مهم‌ترین مباحث این علم جمع شده و از نظر توضیح و تبیین نیز آن را تمام‌ترین شمرده است‏. بر اساس نظر محقق و مصحح کتاب، سلیم بن سالم بن سعید آل‌ثانی، این اثر دارای چند ویژگی روشی است؛ از جمله:

1. اختصار: باآنکه نویسنده، مهم‌ترین قضایای اصولی را به بهترین صورت بیان کرده است، ولی بسیار کوشیده که مطالبش را خلاصه بنویسد و همین ویژگی را نیز در چند جای کتابش یادآور شده است. آثار گزیده‌نویسی او از جمله در چند مورد ذیل آشکار شده است:
   1. ادله: سَیابی در غالب مباحثش، به بیان یکی دو دلیل بسنده می‌کند و گاهی دلیل گروهی را می‌آورد، ولی دلیل جمع دیگر را رها می‌کند و گاهی فقط سخنی را نقل می‌کند، ولی دلیلش را به بوته فراموشی می‌سپارد.
   2. اعتراضات: نگارنده در بسیاری از مسائل، مناقشات نسبت به ادله را ذکر نکرده است. او گاه خود تصریح کرده که هریک از صاحبان این اقوال، بحث‌ها و ادله‌ای دارند و مخالفانشان نیز پاسخ‌هایی می‌دهند و نقدهایی دارند، ولی ما بحثمان را با ذکر آن مباحث، طولانی نمی‌کنیم.
   3. نسبت سخنان به صاحبانش: نویسنده در بسیاری از مسائل کتاب، با تعبیر مبهم "قيل" یا "قال قومٌ" یا مانند آن، سخنان اندیشوران را نقل می‌کند، بدون آنکه گویندگانش را روشن سازد.
2. روش مقایسه‌ای: نویسنده سخنش را منحصر به اقوال مذهب خودش نمی‌کند، بلکه به بیان آرای همه مذاهب اسلامی می‌پردازد و تعصب مذهبی ندارد و از دانشوران اشعری (مانند باقلانی، فخر رازی و غزالی) و معتزلی (مانند قاضی عبدالجبار) و... نام می‌برد؛ زیرا همه جزو امت اسلامی هستند و اختلاف نظر، امری طبیعی است.
3. آزاداندیشی: علی‌رغم حضور گسترده آرای تاج‌الدین عبدالوهاب سبکی و جلال‌الدین محلی در اغلب مباحث کتاب، نویسنده مقلد نظرات آنان نیست و از جمله در مسئله جواز نسخ نصّ با قیاس - که آن دو جایزش شمرده‌اند؛ چون قیاس مستند به نصّ است - ابراز مخالفت کرده و گفته است: جایز نیست؛ زیرا دلالت نصّ، قطعی است، ولی قیاس چنین نیست و ظنی است و با دلیل ظنّی - که ضعیف‌تر است - دلیل قطعی را - که قوی‌تر است - نمی‌شود نسخ کرد‏.

انتقادها

محقق کتاب، سلیم بن سالم بن سعید آل‌ثانی، نقدهایی بر کتاب حاضر مطرح کرده است؛ از جمله:

1. نویسنده هنگامی که مطلبی را از منبعی نقل می‌کند، نقطه پایان نقل‌ قول را در برخی موارد مشخص نمی‌کند و این باعث ابهام و اشتباه می‌شود.
2. او گاهی از تعابیری استفاده می‌کند که پنداشته می‌شود آنچه بیان شده، سخن اوست؛ مثلا گاه تعبیر "قلنا" می‌آورد (به‌عنوان نمونه در بیان نظر برخی از شافعیه در مورد مجمل بودن آیه حرمت امهات و حرمت میته)، ولی کلام مذکور، از خودش نیست و نظر تاج‌الدین عبدالوهاب سبکی است! ریشه این اشکال در سهل‌انگاری و بی‌نظمی است که در مورد چگونگی نقل اقوال گفته شد.
3. سَیابی گاه عنوانی برای فصلی ذکر می‌کند و در ذیل آن مسائلی را وارد می‌سازد که مشمول آن عنوان نیست؛ مانند فصل 80 (نسخ مفهوم مخالف)‏.

نمونه مباحث

• خلفان بن جمیل سَیابی بعد از نقل نظر اشاعره در مورد جواز تعلق امر به محال (چه عقلی چه عادی)، افزوده که معتزله آن را به‌صورت مطلق، ممنوع می‌دانند و همان، مذهب ما - جماعت اباضیه - است‏.
• کسی که ضروری دین مانند وجوب نماز و روزه و حرمت زنا و شراب‌خواری را (که بر آن اجماع وجود دارد و خواص و عوام به آن آگاهی دارند و تردیدناپذیر است)، انکار کند، کافر است؛ زیرا لازمه انکار هریکی از این موارد، تکذیب پیامبر(ص) در آن موضوع است. همچنین بنا بر نظر صحیح‌تر، انکار هر موردی که بر آن اجماع وجود دارد و در بین مردم مشهور است و نصّی بر آن دلالت دارد (مانند حلال بودن خرید و فروش و حرمت ربا)، باعث کفر می‌شود؛ به‌خاطر دلیلی که گذشت‏.

خلاصه 2 زبانه

محقق و مصحح کتاب، سلیم بن سالم بن سعید آل‌ثانی، گزیده‌ای را به زبان عربی در آغاز و چکیده‌ای را به زبان انگلیسی در پایان کتاب حاضر، تنظیم کرده و افزوده است.

تاریخ تألیف

نویسنده، نگارش کتاب حاضر را در ماه صفر سال 1357ق، به پایان رسانده است‏.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.