حکیم‌الملک گیلانی، نظام‌الدین احمد
نظام‌الدین احمد حکیم‌الملک گیلانی (متولد 993ق)، دانشمندِ ادیب، طبیب، متکلّم، منجّم، محدّث، فقیه، عارف و فیلسوف برجسته‌ی ایرانی ـ شیعی
| نام | حکیم‌الملک گیلانی، نظام‌الدین احمد |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | صدرالدین علی |
| متولد | 993ق |
| محل تولد | مریدان لنگرود |
| رحلت | |
| اساتید | |
| برخی آثار | دو رساله فلسفی فارسی |
| کد مؤلف | AUTHORCODE32443AUTHORCODE |
ولادت
حکیم الملک، نظام‌الدین احمد بن صدرالدین علی بن حسن بن ملک لاهیجی گیلانی مریدانی مشهور به فلک، در سال 993ق در مریدان لاهیجان (مریدان لنگرود فعلی)، درخانواده‌ای اهل علم و دانش به دنیا آمد.
تحصیلات
پس از طیّ مقدّمات علوم در موطن خویش، برای تحصیل در مدارج عالی علمی، در حدود سالهای (1025-1038ق) در اصفهان اقامت کرد و از محضر شخصیّتهای برجسته‌ی علمی وقت، همچون شیخ بهائی (متوفای 1030ق) و میرداماد (متوفای 1040ق) به تحصیل علم پرداخت؛ سپس در حدود سال (1038-1040ق)، همچون بسیاری از دانشمندان و شعرای وقت، به هند مسافرت کرده و مدّتی ملازم گورکانیان در دهلی و خانخانان مهابت خان در دولت آباد و پس از فتح قلعه دولت آباد از دست مهابت خان، به اصرار و طلبِ سلطان عبدالله قطبشاه (1035-1083ق) به دربار قطب‌شاهیان در حیدرآباد دکن رفته و ملازم و طبیبِ خاصّ دربارِ سلطان عبدالله قطبشاه شیعی گردیده است، وی همچنین بعدها در حدود سال 1055ق از سوی سلطان قطبشاه به صدرات و وزارت رسیده است؛ چند اثر ارزشمند نیز از سوی برخی دانشمندان در همین ایّام به نام حکیم الملک گیلانی تألیف گردیده است.
وی در این ایّام فعالیّت‌های علمی چشمگیری داشته و بسیار از آثار وی نیز متعلّق به همین دوره است؛ گیلانی به رغم اشتغالاتِ متعدّد در امر طبابت و وزارت، در دربار قطب‌شاهیان، حتّی به تعلیم فرزندان برخی امرا، همچون عطاء الله گیلانی را نیز عهده‌دار بوده است. بنا به نوشته‌ی برخی مصادر وی پیش از وزارت، در حدود سال 1050ق برای مدّتی کوتاه، از طرف سلطان عبدالله قطبشاه، به عنوان سفیر قطب‌شاهیان، در ایرانِ صفوی، انتخاب گردیده و به ایران آمده بود؛ در برخی مصادر گفته شده وی در سال 1066ق در قید حیات و در دهلی می‌زیسته است که گویا مستند محکمی ندارد! و حتّی جالب است بدانیم، بنا به نوشته‌ی برخی تراجم‌نویسان، وی در اواخر عمر پس از اقامتِ کوتاهی در ایران و تألیف مضمار دانش در سال 1071ق به نام شاه عبّاس ثانی، دوباره به هند رفته! و در «حیدرآباد دکن» مشهور به «گلکنده» یا جایی دیگر در هند به دیار باقی شتافته است.
هم‌چنانکه در کتب تراجم، زوایای زندگی علمی و تاریخ وفاتِ این دانشمندِ گمنام دقیقاً مشخّص نیست، در نام دقیق وی نیز اختلاف نظرهایی بین تراجم‌نویسان رخ داده است؛ در برخی منابع همچون ریحانة الادب (ج2، ص60)، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ج2، ص4) و... نام وی به صورتِ «نظام‌الدین علی بن حسن بن نظام‌الدین گیلانی مریدانی» یا «نظام‌الدین احمد بن علی گیلانی» آمده است و به نحو دقیق بیان ننموده‌اند که آنان دو نفر هستند یا یک فرد بیشتر نیستند؟
باید دانست که اصحّ اتّحادِ آن دو نام است؛ چنانکه برخی تراجم نویسان دقیق النظر، همچون مرحوم ثقةالإسلام تبریزی در مرآت الکتب (ج4، ص155) نیز بدان آگاهی داده‌اند: «أقول الذی صرّح المؤلّف فی آخر أجزاء شرحه کراراً هو نظام‌الدین المریدانی اللاهجانی الجیلانی و فی بعضه نظام‌الدین بن علیّ، فیعلم منه أنّ علیّاً اسم ابیه..» و همچنین با توجّه به بدست آمدن دستنویس ِخطّ مؤلّفِ کتابِ أنوار الفصاحة و أسرار البلاغة (شرح نهج البلاغة)، در یکی از کتابخانه‌های یمن، که نام دقیق وی «حکیم الملک، نظام‌الدین احمد بن علی بن حسن مریدانی لاهیجی گیلانی» ثبت گردیده است؛ به نظر میرسد این قرائن قوی، فصل الخطابی برای حدس و گمانهای بی‌پایه و دلیل بوده باشد. شوربختانه نقل ناقص یا بدون دقّتِ کاتبان در ثبتِ دقیق نام خود یا پدر صاحب ترجمه، در رقم مؤلّف و غیر آن، به تدریج زمینه راهیابی خطاهایی در نوشته‌های تراجم‌نویسان گردیده و تصحیفاتی را نیز در ثبت نام دقیق وی به دنبال داشته است!
آثار
- آداب المتعلّمين
- آفاق و انفس و حکمت خالق
- ابطال تناسخ و کيفيّت آن
- اثبات لذّات عقليّه
- إثبات الواجب و التوحيد و الصفات و إثبات النبوّة و الإمامة و إثبات إباحة المتعة
- إثبات الواجب من کلام أميرالمؤمنين علی بن أبی‌طالب عليه‌السلام
- اثر دعا و رقا و سحر در رفع شرّ
- احکام شرح لباب
- الحيوانات ذوات السموم و تأثيراتها و علاجها
- احوال کائنات جو
- اختصاء و تعليقات و ديگر مسائل حکميّه
- الأخلاق و کيفيّاتها
- اختيارات نظامي
- ادويه مفرده
- سامي کلّ العلوم
- استجابتِ دعا
- استجابتِ دعوات و خواندن و شروط آن و......[۱]
پانويس