ابومحمد همدانی
ابومحمد حسن بن احمد بن یعقوب بن یوسف بن داود همدانى یمانى صنعانى(؟- 334هـ.ق) معروف به ابن ابى الحائک، از دانشمندانى است که در فلسفه و ریاضیات و طبیعیات و فلک و نجوم همچنین در علوم عرب، از ادبیات و شعر و تاریخ گرفته تا نحو و غیره برجستگى داشت.
| ابومحمد همدانی | |
|---|---|
 | |
تولد
حسن بن احمد همدانى در یمن به دنیا آمد و در همان‌جا پرورش یافت.
همدانى پس از آنکه مدتى را در جوار مکه مکرمه گذراند به صعده آمد و در آنجا اقامت گزید و به هجو شعراى آن سرزمین پرداخت. پس او را به هجو رسول اکرم (ص) متهم و زندانى کردند.
سید صدر مى‌نویسد که این عمل را به علت تشیع درباره او روا داشتند. صدر در کتاب التأسیس خود که در شرح حال پایه‌گذاران علوم از شیعه نوشته، شرح حال او را نیز آورده است. تهرانى نیز او را در عداد مؤلفان شیعه آورده است و مى‌نویسد که صدر در کتاب التکلمه خود نیز از او یاد کرده است. «2» منابع و مدارکى که در دست است نمى‌تواند روشهاى فکرى او را بر ما روشن سازد و یا شرح حال او را به صورتى واضح نشان دهد.
قفطى در اخبار الحکماء، سیوطى در انباء النحاة و حاجى خلیفه در کشف الظنون به طورى که در تأسیس الشیعة بدان اشاره شده است از او یاد کرده‌اند. صاحب روضات در صفحه 238 آن کتاب، نامش را «حسین» ضبط کرده است.
وفات
او در زندان صنعا به سال 334 ه ق درگذشت.
در کلام بزرگان
سیوطى از او چنین تمجید کرده است: یگانه عصر خود و برتر از پیشینیان و مبرزتر از علماى پس از خود بود و کسى چون او در یمن زاده نشد که به آن درجه از دانش و فهم رسیده باشد و از نظر شعر و زبان و درایت و فکر و احاطه به علوم عرب از قبیل نحو و لغت و شعر و تاریخ و انساب و سیر و مثالب و مناقب گذشتگان به علاوه اطلاع بر علوم عجم اعم از نجوم و مساحت و هندسه و فلک همانند نداشت.
قفطى درباره‌اش مى‌گوید: این مرد فاضل‌ترین کسى بود که در یمن ظهور کرد.
آثار
همدانى به سبب تألیف کتاب الاکلیل در انساب قوم حمیر و تاریخ پادشاهان آنها شهرت پیدا کرد و به طورى که قفطى و دیگران گفته‌اند این کتاب بسیار پرفایده و مشتمل بر ده فن است و در ضمن آن مطالبى قابل توجه در زمینه حساب قرانهاى ستارگان و اوقات آنها آمده است. همچنین مشتمل است بر مطالبى از علم طبیعى و اصول احکام نجوم و عقاید قدما در باب قدم و حدوث عالم و اختلاف قدما در ادوار و تاریخ گذشته جهان همچنین تناسل انسانها و مدت عمر و سنین آنها.
کتاب اکلیل همدانى کتاب با اهمیت و قابل توجهى است که فقط یک قسمت آن موجود است و مولر مستشرق آن را انتشار داده است. در این کتاب شرح بناها و ساختمان‌هاى یمن و آثار پادشاهان را آن‌طور که در روزگار او بوده، آورده است.
همدانى همچنین به واسطه کتاب دیگرش به نام صفة جزیرة العرب معروفیت یافته است و مورخان جدید که تاریخ عرب پیش از اسلام را نوشته‌اند، در این قسمت، بر این کتاب اعتماد کرده‌اند و از جمله جرجى زیدان در کتاب خود العرب قبل الاسلام از این کتاب استفاده کرده است. همدانى جزیرة العرب را به صورتى که در دوره و عصر خود او بوده به طورى عالمانه و محققانه توصیف کرده که نکته‌اى ناگفته نمانده است. این کتاب در سال 1884 میلادى در لیون چاپ شده است. همدانى در این کتاب کاخهاى یمن و سدهاى آن سرزمین، مخصوصا سد مأرب را آگاهانه توصیف کرده است.
کتاب صفة جزیرة العرب همدانى از مهمترین مدارکى است که جرجى زیدان بر آن اعتماد کرده و در بحث از حمیریان و سد مأرب از همین کتاب استفاده کرده است. همدانى قصر ناعط همچنین مجسمه‌ها و نقاشی‌هایى را که در آن دیده است به‌طور بسیار دقیق و جالبى ضمن قصیده‌اى به رشته نظم کشیده است و مى‌گوید:
فمن کان ذا جهل بایام حمیر***و آثارهم فى الارض فلیأت ناعطا
خلاصه‌اش این است:
هرکس به روزگار حمیر آگاه نیست، از یادگارهاى آنان بر روى زمین بى‌خبر است، پس به قصر ناعط بیاید و ببیند چه ستون‌هایى از سنگ مرمر که از طول نیزه بلندتر است برپاست و چگونه صندلیهاى سنگین در اطراف آن چیده شده، فاصله قطعات سنگ به قدرى کم است که آب در آنها نفوذ نمى‌کند . . .
همدانى قصیده‌اى در لغت سروده و آن را در یک مجلد بزرگ شرح کرده است.
نام این قصیده الدامغة است. وى زیج مشهورى نیز دارد که به نام زیج الهمدانى مشهور است و اهل یمن را اعتماد بر آن زیج بود.
همدانى را علاوه بر این‌ها، تألیفات متعدد دیگرى است، از جمله:
- کتاب الجوهرتین. «4»
- کتاب الحیوان.
- کتاب الفرس.
- کتاب الایام.
- دیوان اشعار، در شش جلد.
- کتاب سرائر الحکمة (مقصودش در این کتاب بیان کلیاتى از هیئت افلاک و اندازه حرکات ستارگان و توضیح احکام نجوم و بیان اقسام آن است).
- کتاب القوى.
- کتاب الیعسوب که در چگونگى تیرها و تیراندازى و امور مربوط به آن است[۱].
پانویس
- ↑ نعمه، عبدالله، ص531-534
منابع مقاله
نعمه، عبدالله، فلاسفه شیعه، ترجمه جعفر غضبان، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، جاپ یکم، 1367ش.