حسنات العارفین
حسنات العارفین، نوشته شاهزاده محمد داراشکوه (1069-1024) فرزند «شاه جهان» و «ملکه ممتاز محل»، دانشمند بابری گورکانی از سرزمین هند، و صوفی پیرو طریقۀ قادریه است. این اثر یکی از آثار برجستۀ شاهزاده در سال 1062هجری و در بیان شطحیات 107 تن از صوفیان مسلمان است که نخستین‌بار با تصحیح و مقدمه سید مخدوم رهین عرضه شده است.
| حسنات العارفین | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | داراشکوه بابری، شاهزاده هند (نويسنده)
رهین، مخدوم (مصحح) رهين، مخدوم (مقدمه‌نويس) |
| سال نشر | 1352ش |
| چاپ | 1 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /د۲ح۵ 285/6 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
حسنات العارفين، دومین کتاب به زبان فارسی و به تقلید از شیخ روزبهان است[۱]که در آن، شطحيّاتی منسوب به پيامبر (ص)، خلفاي راشدين، ائمه شیعه و مشايخ صوفيه‌‌ای چون ذوالنون مصري، جنيد بغدادي، بايزيد بسطامي، سهل بن عبدالله تستري، ابوسعيد خرّاز و دیگران گردآوری شده است. داراشکوه حتی از شطح خداوندی نیز سخن گفته است.[۲]
این اثر را كتاب شطحيّات نيز ناميده‌اند. در نظر صوفیان، شطحیات عبارت از واژه‌ها و سخنانی است که در حالت سُکر و بی‌خودی و غلبه شور، جذبه و مستی بر زبان می‌رفته است. از آن جا که این سخنان دارای ایهام، مجاز و استعاره‌های بسیار بوده، و نیز فهم آن‌ها در درک عوام نمی‌گنجیده است، برای همین در نگاه فقیهان و عوام، کفر و زندقه به شمار می‌رفته است.[۳]نمونه‌ای از شطحیاتی که موهم کلام باطل است، مانند این سخن ابوحفص نیشابوری است: «از آن‌گاه که الله را بشناختم، در دل من حق و باطل نیاید. یعنی، هرگاه همه او باشد، حق عین باطل است و باطل عین حق!»[۴]
داراشکوه در این رساله، واژه‌ها و سخنانی از بزرگان اسلامی و مشایخ صوفیه در باره مسائل مختلف عرفانی مخصوصا وحدت وجود فراهم آورده و گاهی هم برای تایید این سخنان از خودش و دیگران اشعاری گنجانده است.[۵]او بخش دیگر از این شطحیات را از عارفان معاصر خود شنیده و یا آنان برای او نوشته و فرستاده‌اند.[۶] داراشکوه به برخی عارفانی که کمتر در متون عرفانی دیده می‌شده‌اند، توجه کرده است.[۷]
نگارش این کتاب، با اسلوبی ساده و عامه‌فهم انجام شده است و مانند اغلب کتاب‌های صوفیه از تکلف، حشو و پیرایه تُهی است.[۸]ازآنجاکه داراشکوه شطحیاتی را که روزبهان بقلی فراهم آورده بوده، دارای تشبیه‌ها و استعاره‌هایی می‌داند که در خواننده ملال برمی‌انگیزد،[۹]خواسته است تا با عبارت‌های سلیس، روان و همه‌فهم، مشی فکری خویش را- که پیروی از اندیشۀ وحدت وجود و نیز، به‌یکسونهادن حجاب‌های دوگانگی میان مسلمانان و هندوان و نزدیک‌کردن آن دو طایفه به یکدیگر بوده است- در میان مردم رواج دهد.[۱۰]
نقدهایی به کار پژوهش محقق کتاب وارد کرده‌اند و چهار نسخه‌ای را که پس از کار محقق یافت شده است، با نسخه‌های چهارگانۀ او مقابله کرده‌اند[۱۱]و بدین‌گونه، به کاستی‌هایی مانند مشخص‌نبودن هویت سه نسخه از نسخه‌هایی که رهین از آن‌ها بهره جسته است، به کار نبردن روش علمی مشخص و درست برای تصحیح، نشناساندن نسخه‌های بهره‌گرفته‌شده، حذفها و افزودنی‌های بی‌جا، ناراستی‌های نگارشی و ارائه‌نشدن پی‌نوشت‌ها و شرح‌های مناسب برای متن اشاره کرده‌اند. [۱۲]
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب
- حسینی، مریم؛ روستایی راد، الهام، «ضرورت تصحیح مجدد حسنات العارفین داراشکوه»، پژوهشنامه نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی تابستان 1396 - شماره 4، تهران.