دائرةالمعارف الإسلإمیة

دائرة ‌المعارف الاسلامیة فرهنگنامه‌ای فراهم‌آمده از مجموعه مقالات نظام‌مند است که به ترتیب الفبایی، در قلمرو مطالعات اسلامی، فرهنگ و تمدن مسلمانان و با سه ویرایش در سه بازۀ زمانی ارائه شده است.

‏دائرة المعارف الإسلإمیة
پدیدآوران	شنتناوی، احمد (نويسنده) یونس، عبدالحمید (نويسنده) خورشید، ابراهیم زکی ( نويسنده)
عنوان‌های دیگر	اصدر بالالمانیة و الانجلیزیة و الفرنسیة و اعتمد فی الترجمة العربیة علی الاصلین الانجلیزی و النفرنسی
ناشر	دار الفکر
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	13سده
چاپ	1
شابک	‎-
موضوع	اسلام - دایره المعارف‏ها - اسلام - واژه نامه‎ها
زبان	عربی
تعداد جلد	15
کد کنگره	‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏د‎‏2 5/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تاریخچه

نخستین ویرایش آن با بیش از نه هزار مقاله در لایدن هلند و اتو هاروسویت لایپزیگ آلمان به دست مستشرقان اروپایی از 1913 تا 1936م به سه زبان آلمانی و انگلیسی و فرانسه تدوین گردید و منتشر شد‌. سر ویراستاران آن ام ث هوتسما، تی دبلیو آرنولد، آر باست، آر هارتمن، ا. جی ونسینک، ئی لِوی پرفنسال، همیلتون راسکین گیب و دبلیو هفنینگ بودند.

مصریان از ۱۹۳۳میلادی باهدف ایجاد وحدت فرهنگی در عالم اسلامی به‌ویژه در جهان عرب به ترجمه ویرایش اول این اثر (نسخۀ حاضر) باتکیه‌بر نسخۀ انگلیسی و فرانسوی، با عنوان «دائرةالمعارف الاسلامیه» دست زدند. کار ترجمه زیر نظر احمد شنتناوی، ابراهیم زکی خورشید، محمد ثابت فندی و عبدالحمید یونس انجام شد. این مرحله از کار ترجمه، تا ابتدای حرف عین (عارفی باشا) در پانزده جلد پیش رفت.

ویرایش دوم، از ۱۹۵۴م بعد از جنگ جهانی دوم تا ۲۰۰۴م به زبان‌های فرانسوی و انگلیسی از سوی انتشارات بریل چاپ و منتشر شد. در این ویرایش، ترکیبی از مؤلفان اروپایی و امریکایی غیرمسلمان با ایرانیان، عرب‌ها و ترکان مسلمان حضور داشتند. سرویراستاری ویرایش دوم بر عهده گیب، پروونسال، جی اچ کرمرز، جوزف شاخت، برنارد لوئیس، ش پلات، وی ال میناگ، فون دانتزل، گ. آر هاوتینگ، سی ئی بُثوُرث، و پی جی بیرمن بود.

ویرایش سوم از ۲۰۰۷ آغاز شده و هر سال بناست چهار جزوه ۲۰۰ صفحه‌ای با تمرکز بر مطالعۀ اسلام در قرن بیستم، به‌ویژه مناطق کمتر شناخته‌شده، مانند آسیای جنوب شرقی و صحرای آفریقا و با تمرکز بر مسائل مربوط به حقوق اقلیت‌های مسلمان در همه کشورهای غیرمسلمان منتشر شود. این ویرایش زیر نظر چهار سرویراستار، گودرون کرمر، اِوِرِت راوسن، جان ناواس و دِنیس ماترینگ اداره می‌شود. این ویرایش‌ها هرکدام مکمل دیگری است و با رجوع به یکی نمی‌توان از دیگری بی‌نیاز شد.

کار شناخت فرهنگ و تمدن اسلامی از نظر مستشرقان همه اَشکال، اعمال و جنبش‌هایی که در جوامع مسلمان را دربرگرفته و یک موضوع مطالعه یا نوعی نماد برای کانون تحقیقات دانشگاهی است. در نگاه این مستشرقان، حقایق ازلی اسلامی آن‌گونه که در جوامع مختلف مسلمان ظهور و بروز پیدا کرده و به تمدن و فرهنگ تبدیل شده، موضوع بحث است. ازاین‌رو، اعمال و باورهای یک گروه از مسلمانان برتر از گروه دیگر نیست و همۀ این تمدن جهانی سزاوار شناختن است.

روش پژوهش و تدوین

روشی که این اثر در سطح گردآوری داده‌ها به کار گرفته است، زبان‌شناسی تاریخی و شناخت نسخه‌های خطی است و به درون‌مایهٔ آموزه‌های اسلامی کاری ندارد. در مقام تبیین نیز، روش تحقیق و نگارش مقاله‌ها از نگاه تاریخی، پوزیتیویستی و گاهی پدیدارشناسانه برخوردار است. برای همین، بیشتر مقاله‌های تاریخی آن با وجود نقدهایی که مسلمانان به شیوۀ گزینش منابع و استنتاج‌هایش دارند، از قوت خوبی برخوردار است.

روش تدوین این اثر بدین‌گونه است که برای معرفی هر عنوان، از پژوهش‌هایی که در قالب کتاب و مقاله منتشر گشته، بهره برده شده است. سپس، به گونۀ نظام‎مند و موجز ارائه گردیده‌اند، این روش در تألیف دائرةالمعارف‌های جهان اسلام کمتر به‌کارآمده است و در آن‌ها باید مؤلف، خود نقش پژوهشگر را نیز بازی کند.

تاریخچۀ ترجمه‌های دائرةالمعارف اسلامی این اثر، نخست در مجامع علمی مسلمانان بزرگ شمرده شد. اما از یک‌سو، به دلیل تعلقات این مجامع به حوزه‌های فرهنگی و فرقه‌ای گوناگون و از سوی دیگر، کاستی‌هایی که در این اثر است، رضایت کاملشان را برآورده نکرد. ازاین‌رو، تصمیم گرفتند با تحفظ بر الگوهای آن، بیشتر مقاله‌ها را با بهره‌گیری از عناوین مدخل‌ها ترجمه کنند. این مسیر را مصریان، ترکان، پاکستانی‌ها، اماراتی‌ها و ایرانیان پی گرفتند؛ مصریان با ترجمه ویرایش اول آن، نخستین گروه بودند. اکنون نیز با بهره‌گیری از ویرایش‌های دوم و سوم، کار ترجمۀ مدخل‌ها تا حرف «ی» را ادامه می‌دهند.

در ترکیه، دانشگاه استانبول کار ترجمۀ ویرایش اول آن را به زبان ترکی در ۱۹۴۰ آغاز کرد و در ۱۹۸۸ در سیزده جلد به پایان رساند.

در پاکستان، این اثر به اردو از ۱۹۵۰م در دانشگاه پنجاب و لاهور انجام شد. آنان تجربۀ اعراب و ترک‌ها را پیش روی خود داشتند و می‌توانستند نسخۀ خود را بهتر از آنان تنظیم کنند. اکنون، بر این باورند که سرویراستاران می‌توانند در نسخۀ تازۀ خود از اصلاحات و مقاله‌های تألیفی آنان بهره جویند.

در ایران منتخبی از ترجمه مقاله‌های ویرایش اول و دوم با نام «دانشنامه ایران و اسلام» به سرپرستی احسان یارشاطر و با تاکید بر معرفی فرهنگ ایران منتشر شد. آخرین نسخۀ دانشنامه اسلام و ایران، شماره یازدهم، در ۱۳۷۰ش از سوی انتشارات علمی فرهنگی تا صفحه شمار ۱۴۸۶ با مقاله نیمه‌تمام «اردبیل» منتشر شده است.

در امارات متحده عربی، از نیمه‌های دهۀ ۹۰ میلادی به سرپرستی سمیر سرحان و با حذف برخی از متن اصلی، در ۳۲ جلد همراه با فهرست اعلام، اماکن و حوادث تاریخی در ۱۹۹۸م با عنوان «موجز دائرةالمعارف الاسلامیة» ترجمه و منتشر شد.

نقدهایی از سوی اندیشمندان شیعه و اهل‌سنت به کژی‌های این اثر نوشته شده است؛ مثلا اینکه در آن آمده است که پیامبر (ص)، دین اسلام را از یهود و نصاری برگرفته است.یا اینکه اصول اسلام عمیقاً متأثر از باورهای غیرمسلمانان است.همین‌طور، برخی به داده‌ها و داوری‌های نادرستی که «لامنس یهودی» در بارۀ امام علی (ع)، امام حسین (ع)، امام حسن (ع)، حمزه عموی پیامبر (ص)، حجربن‌عدی، معاویه، حجاج، ابن زیاد و دیگران در کتاب آورده است، اشاره کرده‌اند تا جایی که برخی مانند علامه محمدباقر شریف قرشی این اثر را «دائره کذب و افترا» دانسته‌اند.و نگاه مستشرقان به دین اسلام را در این دائرةالمعارف تخطئه کرده‌اند.

آخر اینکه، در اثر حاضر مرجع هر بحث در دنبالۀ خود متن آورده شده است.‏و پاورقی‌های توضیحی نیز در ذیل متن آمده است.‏

منابع مقاله

1. مقدمه مترجمان
2. متن کتاب
3. عدالت نژاد، سعید، «معرفی دائرةالمعارف اسلام، ویرایش اول، دوم و سوم، (لایدن، انتشارات بریل)»، مؤسسه گفتگوی ادیان، 1394، نشانی:

http://iid.org.ir/?p=2773 ؛ دانشنامه جهان اسلام، https://rch.ac.ir/article/Details?id=9095

1. کاظم المقدادی، فؤاد، «من الدس و التشویه فی دائرةالمعارف الاسلامیة، الطعن بإلهیة‌ القرآن و رسالة النبی محمد (ص) بالإسلام»، مجله رسالة الثقلین، رجب-رمضان 1415ق.

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/138037

1. نبیل، حمید محسن، «آل النبی (ص) فی دائرةالمعارف الإسلامیة(رد علی افتراءات المستشرقین فی الدائرة علی آل النبی صلی‌الله‌ علیه و آله و سلم و الشیعة)»، مجله: الثقافة الاسلامیة، جمادی الأولی و جمادی الثانیة 1412 - العدد 40.

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/392199

نویسنده: إسماعيل، طارق بن محمد بن إبراهيم؛«موقف المستشرقين من السنة النبوية من خلال دائرةالمعارف الإسلامية»، مجله : القراءة و المعرفة » السنة 2010، ديسمبر - العدد 110 (‎39 صفحه - از 98 تا 136 ) https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1947658