موسوعة الشهيد السيد محمدباقر الصدر

موسوعة الشهيد السيد محمدباقر الصدر، مجموعه‌ای است از آثار سید محمدباقر صدر (متوفی 1400ق) که توسط پژوهشگاه علمی - تخصصی شهید صدر در 21 جلد گردآوری شده است.

موسوعة الشهيد السيد محمدباقر الصدر
پدیدآوران	صدر، سید محمدباقر (نویسنده)
ناشر	پژوهشگاه علمي تخصصي شهيد صدر، دار الصدر = مرکز الأبحاث و الدراسات التخصصية للشهيد الصدر قدس سره، دار الصدر
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1434ق
چاپ	2
زبان	عربی
تعداد جلد	21
کد کنگره	‏ ص4م8 / 4/6 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

در این موسوعه 24 کتاب آمده که برخی از کتاب‌ها در یک یا چند مجلد جای گرفته و برخی از مجلدها حاوی چند کتاب می‌باشد. در اوایل هر جلد مقدمه‌ای ذکر شده است.

گزارش محتوا

مجلد اول

مباحث موسوعه، بدون مقدمه با کتاب «فلسفتنا» آغاز شده است. این کتاب شامل مجموعه‌ای از مفاهیم بنیادین ما درباره جهان هستی و روش اندیشیدن درباره آن است؛ بدین‌روی، این اثر، جز بخش مقدمه، به دو مبحث اصلی می‌پردازد: نظریه شناخت، جهان‌بینی فلسفی.

نخستین مبحث این کتاب در بخش‌های زیر سامان می‌یابد:

1. عرضه دلیل برای درستی منطق عقلی که روش عقلانی در اندیشیدن را صحیح می‌شمرد و بر آن است که عقل با برخورداری از معرفت‌های ضروری فراتر از تجربه، نخستین معیار تفکر بشر است و هیچ اندیشه فلسفی یا علمی را نمی‌توان یافت که در برابر این معیار عام، سر تسلیم فرود نیاورده باشد. حتی تجربه که تجربه‌گرایان آن را نخستین معیار می‌شمرند، در حقیقت چیزی نیست جز ابزاری برای به‌کار بستن معیار عقلی؛ پس نظریه تجربی نیز از سرمایه عقل بی‌نیاز نیست.
2. ارزیابی اعتبار شناخت بشری و دلیل‌آوری بر این‌که تنها بر پایه منطق عقلی می‌توان اعتبار شناخت را پذیرفت، نه بر پایه منطق دیالکتیک که از تعیین اعتباری صحیح برای شناخت عاجز است.

هدف اصلی از این گفتار، مشخص ساختن طریقه ما در مبحث دوم است؛ زیرا تعیین مفهومی فراگیر از جهان هستی پیش از هر چیز بر پایه روشی بنیادین در تفکر و معیاری عام برای شناخت درست و میزان اعتبار آن، استوار است؛ ازاین‌روی، در حقیقت، مباحث نخست، گفتاری مقدماتی درباره مبحث دوم است و خود مبحث دوم اصلی‌ترین گفتار ما در این کتاب است که توجه خوانندگان را به اهمیت ویژه آن معطوف می‌سازیم: سخن درباره مبحث دوم، در پنج حلقه سامان می‌یابد: در حلقه نخست، مفاهیم فلسفی رقیب در این عرصه و حدود آن‌ها عرضه می‌شود و در این زمینه توضیحاتی ارائه می‌گردد.

در حلقه دوم، دیالکتیک، به‌مثابه مشهورترین منطق مادی‌گرایان این روزگار، با روشی واقع‌گرا و به‌گونه تفصیلی با همه جنبه‌های گسترده‌اش که هگل و کارل مارکس، دو فیلسوف دیالکتیکی، ترسیم نموده‌اند، به بررسی گذاشته شده است.

در حلقه سوم، مبدأ علیت و قوانین آن که بر جهان چیرگی دارد و نیز رهاوردهای آن در مقوله تفسیر فلسفی فراگیر جهان، واکاوی می‌شود و پاره‌ای از تردیدهای فلسفی ریشه‌گرفته از پیشرفت‌های علمی نو برطرف می‌گردد.

ازآن‌پس، به حلقه چهارم می‌رسیم: «ماده یا خدا» و این همان موضوع بحث در مرحله نهایی ستیز میان مادی‌گرایان و خداپرستان است. بدین‌سان، مفهوم خداگرایانه از جهان، در پرتو قوانین فلسفی و دانش‌های مختلف طبیعی و انسانی روشن می‌شود.

در واپسین حلقه، به بررسی یکی از مهم‌ترین مشکلات فلسفی، یعنی ادراک پرداخته می‌شود که جلوه‌گاه نبردی مهم میان ماده‌گرایی و متافیزیک است. در این حلقه، بر مبنای فلسفی و در پرتو علوم مختلف مربوط به بحث، از علوم طبیعی گرفته تا فیزیولوژی و روان‌شناسی، به تحقیق پرداخته می‌شود.

مجلد دوم

مجلد دوم موسوعه، به کتاب «الأسس المنطقية للاستقراء»، اختصاص یافته است. این کتاب پیرامون استقرا به‌منظور کشف مبانی منطقی مشترک میان علوم طبیعی و ایمان به خدا می‌باشد.

در قسمت اول، به بررسی دیدگاه روش عقلی پیرامون دلیل استقرایی، که منطق ارسطویی نمایندگی آن را به‌عهده دارد، پرداخته شده و راه علاج این روش برای حل اشکالاتی که استقرا با آن مواجه است، بیان گردیده و در همین قسمت، ناتوانی منطق ارسطویی در ارائه تفسیری قابل ‌قبول از دلیل استقرایی توضیح داده شده است و ضعف آن در حل این مشکلات با استفاده از مبانی منطقی، تبیین گردیده است.

در قسمت دوم، دیدگاه نظریات گوناگون مکتب تجربی پیرامون دلیل استقرایی، بررسی شده و توضیح داده شده که روش تجربی هم نمی‌تواند تفسیری اساسی برای دلیل استقرایی ارائه دهد.

در قسمت سوم که قسمت عمده و اساسی این کتاب است، به تفسیر دلیل استقرایی بر اساس قانون احتمال پرداخته شده است. این قسمت، مشتمل بر دو بحث می‌باشد: الف)- بحث پیرامون نظریه احتمال و اینکه به شکلی درآورده شود که بتواند مبنا و اساس برای دلیل استقرایی قرار گیرد. ب)- بررسی تفسیر دلیل استقرایی بر اساس نظریه احتمال، که این بحث نیز شامل دو فصل است:

در فصل اول، به تطبیق نظریه احتمال بر مرحله اول دلیل استقرایی، که اسم آن مرحله استنباطی دلیل استقرایی گذاشته شده، پرداخته می‌شود.

در فصل دوم، مرحله دوم دلیل استقرایی، بررسی شده و پیرامون اینکه آیا دلیل استقرایی می‌تواند در این مرحله به یقین تبدیل شود، بحث می‌شود.

در قسمت چهارم، یعنی قسمت آخر کتاب، به بررسی نقاط اصلی معرفت‌شناسی، بر اساس نتایجی که از مباحث قبل به دست آمده، پرداخته شده و عمده اثری که این نتایج، روی مباحث معرفت‌شناسی خواهد گذارد، بیان می‌شود. همچنین در این قسمت، به بررسی زمینه‌های مختلفی از شناخت و معرفت‌شناسی پرداخته شده که می‌توانند به همان روشی که استقرا تبیین و تفسیر شده، توضیح داده شوند.

مجلد سوم

سومین کتاب این مجموعه، «إقتصادنا» است. مطالب این کتاب با مقدمه طبع دوم و مقدمه طبع اول آغاز می‌گردد و پس‌ از آن دو بخش و هرکدام از بخش‌ها در چندین فصل آمده است.

در فصل نخست، با این دیدگاه به مکتب مارکسیسم پرداخته شده که مکتب مزبور دارای پایگاهی فکری است که در ماتریالیسم تاریخی نمود می‌یابد. نخست، این پایگاه فکری، بررسی شده و سپس مکتب مارکسیسم نقد گردیده و در نهایت، بحث با فروریختن بنیان‌های علمی ادعایی که موجودیت مکتب مارکسیسم بر آن استوار گشته، به پایان برده ‌شده است.

فصل دوم، به نقد و بررسی اصول سرمایه‌داری و مشخص کردن پیوندهای آن با علم اقتصاد سیاسی اختصاص یافته است.

مطالعه اقتصاد اسلامی به‌طور مستقیم، از فصل سوم آغاز می‌شود که در این فصل، مجموعه‌ای از اندیشه‌های اساسی اقتصاد اسلامی مورد بحث قرار می‌گیرد. سپس به جزئیات این بحث در فصل‌های دیگر پرداخته می‌شود تا نظام توزیع و نظام تولید در اسلام تشریح گردد و جزئیاتی از این قبیل را در بر می‌گیرد: تقسیم ثروت‌های طبیعی، تعیین مرزهای مالکیت خصوصی، اصول توازن، همیاری، تأمین اجتماعی، سیاست مالی، اختیارات حکومت در زندگی اقتصادی و همچنین نقش عناصر تولیدی که عبارتند از: کار، سرمایه و ابزار تولید و تعیین سهم هریک از این سه عنصر در ثروت به‌جودآمده و مسائل متعدد دیگری که همگی در ارائه تصویر کامل و مشخص اقتصاد اسلامی شریکند.

مجلد چهارم

«البنك اللاربوي في الإسلام»، نام کتابی است که در مجلد چهارم این مجموعه آمده است.

شهید صدر در پاسخ به درخواست کمیته آماده‌سازی دفتر تأمین بودجه وزارت اوقاف کویت در خصوص پایه‌ریزی سیستم بانک بدون ربا بر اساس فقه اسلامی، این کتاب را به رشته تحریر درآورد... ایشان با بهره‌گیری از آشنایی عمیق خود با فعالیت‌های بانک‌های سرمایه‌داری و نحوه عملکرد آن‌ها و همچنین توانمندی‌های علمی استثنایی خود، چارچوب بانک بدون ربا را ترسیم نمود و شیوه‌های اجرایی آن را بر پایه اصول فقهی اسلامی، تشریح کرد. طرح متکامل ارائه‌شده از سوی ایشان در این کتاب، توانایی پاسخگویی به نیازهای ضروری جامعه اسلامی جهت تأسیس بانک‌های بدون ربا و رشد و توسعه آن‌ها با وجود رژیم‌های غیر اسلامی را داراست.

مجلد پنجم

پنجمین مجلد از این مجموعه، شامل سه کتاب است: الإسلام يقود الحياة، المدرسة الإسلامية و رسالتنا.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، شهید سید محمدباقر صدر در اواخر عمر خود با طرح سلسله مباحث «الإسلام يقود الحياة» کوشید تا فراخور نیازهای فرهنگی و فکری جامعه اسلامی در سایه حاکمیت اسلام، پاسخی مناسب به این نیازها ارائه دهد.

او در این مباحث که شامل شش رساله است، اجمالی از مسائل مهمی را که امت اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و به دست گرفتن حکومت، با آن‌ها روبه‌رو است، بیان کرده است؛ مباحثی چون دکترینی درباره پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی، طرحی از اقتصاد اسلامی، نقش انسان و امت در حیات سیاسی جامعه، تبیین منابع قدرت سیاسی از دیدگاه اسلام و بانک در جامعه اسلامی.

«المدرسة الإسلامية» کتاب دوم این مجلد است. شهید صدر در آن کوشیده است اندیشه و مفاهیم اسلامی را که در دو کتاب «اقتصاد ما» و «فلسفه ما» به شکل تخصصی مطرح شده است، در سطحی عمومی بازتاب دهد.

کتاب سوم، «رسالتنا» نام دارد که شامل مقالاتی است که با همین نام به‌عنوان سرمقاله‌هایی در مجله «الأضواء» به چاپ رسیده بود. این مجله در دهه پنجم قرن بیستم میلادی از سوی گروهی از علمای نجف اشرف منتشر می‌شد.

مجلد ششم و هفتم

ششمین و هفتمین مجلد این مجموعه، به کتاب «دروس في علم الأصول» اختصاص یافته است که شرح محتویات آن به‌صورت مفصل در مقاله «دروس في علم الأصول» آمده است.

مجلد هشتم

هشتمین مجلد مشتمل بر دو کتاب «المعالم الجديدة للأصول» و «غاية الفكر (طبع جدید)» می‌باشد که شرح مطالب آن در مقاله‌ای جداگانه با نام «المعالم الجديدة للأصول» آمده است.

مجلد نهم تا دوازدهم

مجلد نهم تا دوازدهم، حاوی کتاب «بحوث في شرح العروة الوثقی» است که شرح محتویات این کتاب فقهی به‌صورت جداگانه در این پایگاه آمده است.

مجلد سیزدهم و چهاردهم

این دو مجلد، به «منهاج الصالحین» اختصاص یافته است. این کتاب در حقیقت حواشی و تعلیقات شهید صدر بر کتاب «منهاج الصالحين» آیت‌الله‌العظمی سید محسن طباطبایی حکیم، در دو بخش عبادات و معاملات است. برای این کتاب مقاله‌ای مناسب تهیه شده هرچند چاپ و مشخصات نشر آن با چاپ مورد بحث متفاوت است.

مجلد پانزدهم

مجلد پانزدهم، شامل چهار کتاب فقهی: «مختصر منهاج الصالحين»، «موجز أحکام الحج»، «التعليقة علی مناسك الحج» و «مبحث صلاة الجمعة من كتاب شرائع الإسلام» است.

در «مختصر منهاج الصالحين»، تنها جلد اول کتاب مذکور که تألیف سید محسن حکیم می‌باشد، خلاصه شده است. کتاب «موجز أحكام الحج»، به سبک «الفتاوی الواضحة» به نگارش درآمده است. «التعليقة علی مناسك الحج»، حواشی شهید صدر بر مناسك الحج آیت‌الله خویی است که محققین نسخه‌ای خطی از آن حواشی را یافته و پس از تحقیق، آن را در حاشیه متن مذکور آورده‌اند. «التعليقة علی مبحث صلاة الجمعة من كتاب شرائع الإسلام»، کتابی است که آیت‌الله صدر به جهت اینکه کتاب «منهاج الصالحين» سید محسن حکیم، خالی از بحث نماز جمعه بوده، این بخش از کتاب «شرائع الإسلام» را شرح داده است.

مجلد شانزدهم

این مجلد، مشتمل بر کتاب «الفتاوی الواضحة وفقاً لمذهب أهل‌البيت(ع)» است.برای این کتاب مقاله‌ای مناسب تهیه شده هرچند چاپ و مشخصات نشر آن با چاپ مورد بحث متفاوت است.

مجلد هفدهم

این مجلد، حاوی کتابی به نام «ومضات» است.

«ومضات»، مجموعه‌ای از مقالات و گفتارهای شهید آیت‌الله صدر در موضوعات متنوعی از اخلاق و فقه تا سیاست و اقتصاد است.

حاصل بخشی از تلاش‌ها، مجموعه‌ای از مقالات، گفتارها و یادداشت‌ها بود که موضوعات گوناگون، به فراخور نیاز زمانه و ظرفیت مخاطبان ارائه می‌شد. مجرا و بستر مطرح شدن این مقالات و گفتارها و یادداشت‌ها، مجلات علمی - ‌فرهنگی، فرصت‌های پیش‌آمده در خلال کلاس‌های درس، همایش‌ها، پرسش‌های اقشار مختلف مردم و هر زمینه مناسب دیگر بود.

پژوهشگاه تخصصی شهید صدر تلاش کرد در این مجموعه که «ومضات» نام گرفت، تا حد ممکن ثمرات تلاش‌های این عالم مجاهد را گردآوری کند؛ ثمراتی که دربردارنده موضوعات گوناگون و متنوعی همچون اخلاق، تربیت، فلسفه، فقه، فرهنگ، اقتصاد، سیاست، اجتماع، حوزه و مرجعیت است. ازاین‌رو «ومضات» با در بر داشتن این گستره از موضوعات متنوع، مجموعه‌ای است که می‌تواند تا حدی نمایی از هندسه فکری شهید صدر را به نمایش بگذارد.

مجلد هجدهم

این مجلد، شامل سه کتاب «فدك في التاريخ»، «التشیع و الاسلام»، و «بحث حول المهدي(عج)» است. برای دو کتاب متأخر، دو مقاله‌ای مناسب تهیه شده هرچند چاپ و مشخصات نشر آن‌دو با چاپ مورد بحث متفاوت است.

در کتاب «فدك في التاريخ»، شهید صدر در فصل اول، با نگارشی خیال‌انگیز و تصویرپرداز،‌ چکیده‌وار اشاره‌ای به شرح ‌حال حضرت فاطمه(س) پس از پیامبر(ص) می‌کند و حرکت او برای ستیز درباره فدک را به نمایش می‌کشد. در فصل دوم، گزارشی دقیق و تفصیلی از آنچه بر فدک در طول تاریخ گذشته، به دست می‌دهد و با دلایلی انکارناشدنی اهمیت و جایگاه مادی و معنوی فدک را تبیین می‌کند. سپس در فصل سوم، به گزارش ماجرای فدک پس از پیامبر(ص) می‌پردازد.

صدر در فصل چهارم، بخش‌هایی از سخنان حضرت زهرا(س) در خطبه مشهور فدکیه را گزینش می‌کند و آن‌ها را به شرح می‌گذارد.

صدر با فصل پنجم کتاب، دادگاهی برپا می‌کند و شکایت حضرت فاطمه(س) از خلیفه اول را طرح و پاسخ‌ها و ادعاهای خلیفه اول را در بوته نقد می‌گذارد. او در این فصل که مجموعه‌ای از بحث‌های فلسفی، زبانی، حدیثی، اصولی و فقهی را در خود دارد، قدرت علمی‌اش را به رخ می‌کشد. مبانی مختلف علمای شیعه و سنی در موضوعات گوناگون را نقل و نقد می‌کند.

مجلد نوزدهم

این مجلد، مشتمل بر کتاب «المدرسة القرآنية» است. این کتاب حاوی تفسیر موضوعی قرآن و مباحثی در علوم قرآنی و مقالات قرآنی می‌باشد. برای این کتاب مقاله‌ای مناسب تهیه شده هرچند چاپ و مشخصات نشر آن با چاپ مورد بحث متفاوت است.

مجلد بیستم

این مجلد، مشتمل است بر کتاب «أئمة أهل‌البيت و دورهم في تحصين الرسالة الإسلامية».

این اثر حاصل مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها و مقالات شهید صدر درباره تاریخ و زندگانی امامان اهل‌بیت(ع) است. ایشان، از هر فرصتی برای ارائه صحیح اسلام و تحقق آرمان‌های آن، بیشترین بهره را می‌گرفت؛ چنان‌که در کلاس درس افزون بر ایفای نقش سنتی استادی، افقی بلندتر را پیش چشم داشت و برای رشد علمی و پرورش شاگردان از تعطیلی‌های درسی به‌مناسبت‌ درگذشت امامان(ع)، عرصه‌‌ای ساخت و به بررسی ابعاد شخصیت و شرایط فعالیت امامان(ع) پرداخت، تا از این رهگذر بینشی اصیل و درعین‌حال کاربردی و مؤثر از زندگی امامان(ع) را در اندیشه شاگردانش بیافریند؛ بینشی که زمینه پیروی از امامان(ع) را متناسب با نیازهای زمان، فراهم کند. شهید صدر در این سخنان نیز همچون همیشه مدارک اسلامی را مورد بازخوانی نوآورانه قرار داد و با ژرف‌اندیشی در شرایط اجتماعی، سیاسی و حتی روحی و روانی امت اسلام، به تبیین نظام‌مند و علمی از مراحل گوناگون زندگانی معصومان(ع) ‌پرداخت و نگرشی نوین به تاریخ اهل‌بیت(ع) را ارائه نمود. وی در این نگرش، به وجود امامان(ع) به‌صورت حقیقتی یکتا در نمودهای متعدد نگریسته و از عملکرد اجتماعی و سیاسی ایشان تحلیلی یکپارچه و وحدت‌گرا به‌ دست داده است.

مجلد بیست‌ویکم

این مجلد، شامل کتاب «محاضرات تأسيسية» است. این کتاب، حاوی مجموعه‌ای از مجالس ارزشمند بحث و درس شهید صدر است که در تعطیلات درسی ماه مبارک رمضان در حوزه‌ها که به نام «درس تعطیلی» مشهور بوده، برگزار شده است.

شهید صدر در این جلسات به مطالبی مهم پرداخته که خاستگاه و خمیرمایه مجموعه‌ای از تألیفات اوست؛ چنان‌که خود درباره برخی از این گفتارها، همین تعبیر خمیرمایه را به‌کار برده است.

این کتاب، شامل شش درس‌گفتار با این عناوین است: پایه‌گذاری منطق ذاتی، شبکه مالکیت‌ها در فقه اسلامی، حواله در فقه اسلامی، قالب‌ریزی فقهی برای معاملات بانکی، مالکیت زمین‌های مرده و احکام آن، احیای زمین‌های مرده.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در انتهای همان جلد آمده است. آدرس آیات و روایات و مطالب و نیز توضیح برخی از محتویات کتاب در پاورقی‌ها ذکر شده است.

منابع مقاله

1. حسینی (ژرفا)، سید ابوالقاسم، «فلسفه ما»، ترجمه فارسی «فلسفتنا»، اثر شهید سید محمدباقر صدر، شریعت، قم، چاپ اول، 1393ش.
2. قدس‌پور، محمدعلی «مبانی منطقی استقراء»، ترجمه‌ای از کتاب «الأسس المنطقية للاسقراء»، اثر شهید سید محمدباقر صدر، انتشارات یمین، چاپ اول، 1382ش.
3. برهانی، سید محمدمهدی، «اقتصاد ما»، ترجمه «اقتصادنا»، اثر شهید سید محمدباقر صدر، ناشر: انتشارات دارالصدر، شریعت، قم، چاپ اول، 1393ش.
4. دبیرخانه هیئت علمی همایش جهانی امام شهید صدر، «بانک بدون ربا»، تألیف سید محمدباقر صدر و ترجمه مرتضی زنجانی، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، 1389ش.
5. پایگاه اینترنتی پژوهشگاه آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر (1)، 24 دی‌ماه 1399؛
6. پایگاه اینترنتی مؤسسه فرهنگی امام موسی صدر؛
7. پایگاه اینترنتی خبرگزاری رسمی حوزه؛
8. پایگاه اینترنتی مرکز بررسی‌های اسلامی؛
9. پایگاه اینترنتی پژوهشگاه آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر (2)؛

وابسته‌ها

صدر، سید محمدباقر