سبع رسائل
سبع رسائل اثرى است کلامى مشتمل بر پنج رساله از محقق جلال‌الدین محمد دوانى متوفاى 908 ه-ق، یک رساله از ملا اسماعیل خواجوئى اصفهانى متوفاى 1173 ه-ق و رساله‌اى دیگر از سید احمد تویسرکانى نگارنده اثر حاضر.
| سبع رسائل | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | دوانی، محمد بن اسعد (نویسنده)
خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (نویسنده) تویسرکانی، سید احمد (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | الایرادات علی الحدوث الدهری
تجرید الاعتقاد. شرح رساله ابطال الزمان الموهوم رساله اثبات الواجب الجدید رساله اثبات الواجب القدیم رساله الزوراء رساله شرح الزوراء رسالهای در شرح خطبه الزوراء |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1381 ش یا 1423 ق یا 2002 م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-6781-50-0 |
| موضوع | خدا - اثبات
فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، 597 - 672ق. تجرید الاعتقاد - نقد و تفسیر کلام شیعه امامیه - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BBR 982 /س2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار و گزارش محتوا
رسائلى که در این مجموعه آمده به ترتیب عبارت است از:
- رساله اثبات الواجب قدیم
- این رساله را علامه محقق دوانى در اوان شهرت علمى خود در شیراز در سالهاى قبل از/ 870 ه.ق تألیف نموده و آن را به پادشاه عثمانى سلطان ابوالفتح بایزید خان معروف سلطان محمد فاتح قسطنطنیه متوفاى/ 886 فرزند سلطان مراد خان با مقدمه‌اى در ستایش وى به او تقدیم داشته است.
- مطالب کتاب که کلا در استدلال بر وجود خداوند- عزّ و جلّ- است در دو مقصد و یک خاتمه آمده. مقصد اول در اثبات وجود خداوند است از چهار طریق، و مقصد دوم در اثبات او است تعالى شأنه از راه ابطال دور و تسلسل به برهان تطبیق و تضایف و برهانى عرشى و خاتمه در بیان و استدلال بر دو مطلب است.
- مطلب اول: ممکن ذاتا و به خویشتن خویش بدون هیچ گونه عامل و علت دیگرى در گرایش به وجود و یا عدم، اولویت و شایستگى بیشترى ندارد.
- مطلب دوم: ممکن تا تمام شرائط و علل وجود آن موجود، و تمام موانع در گرایش به هستى آن مرتفع نشود، حتمیت و ضرورت تحقق و هستى نخواهد یافت.
- شروح و حواشى که بر این رساله آمده عبارت است از:
- شرح نجم‌الدّین حاج محمود بن محمد نیریزى از تلامذه سید صدرالدین دشتکى که در سال 921 از تألیف آن فراغت یافته.
- شرح قاضى کمال‌الدّین حسین بن خواجه شرف‌الدّین عبدالحق الهى اردبیلى به صورت قال أقول متوفاى 940 یا 950. وى از تلامذه علامه دوانى است و نسخه‌اى از آن در کتابخانه مرحوم وزیرى یزد موجود است.
- شرح قاضى نورالله شوشترى صاحب مجالس المؤمنین مقتول (1019 ه. ق).
- و حواشى
- از امیر غیاث‌الدّین منصور دشتکى (م- 948 ه. ق.)
- از ملا محمد حنفى متوفاى بعد از 900.
- حاشیه خواجه جمال‌الدّین محمود شیرازى.
- حاشیه ملا حبیب‌اللّه باغنوى شیرازى معروف به ملا میرزا جان (م- 994 ه. ق).
- رساله اثبات الواجب جدید
- این رساله را علامه دوانى پس از ده سال یا بیشتر از اثبات الواجب قدیم نگاشته، و در مقدمه آن چنین آورده: من رساله‌اى در این موضوع در عنفوان جوانى نوشته‌ام با استناد بر ادّله فلاسفه و متکلمین و آنچه به نظرم رسیده، و اینک در این رساله بسنده مى‌کنم بر ادلّه‌اى واضح‌تر و اتقن و مختصرتر و مطالب را در چهارده فصل و یک خاتمه به پایان رسانده در مجالس المؤمنین آمده: مؤلف آن را در اواخر عمر در خطّه «لار» تألیف کرده ولى در کشف الظنون آمده: آن را پس از ده سال از اثبات الواجب نخستین نگاشته.
- بر این رساله شروح و حواشى بسیارى نوشته‌اند که از جمله آنهاست:
- شرح قاضى کمال‌الدین حسین بن خواجه عبدالحق الهى اردبیلى، و بر این شرح شرحى نگاشته به فارسى محمد بن احمد گیلکى که تاریخ اتمام آن 945 ه.ق است.
- شرحى از نجم‌الدین حاج محمود بن محمد بن محمود نیریزى تاریخ اتمام 921 ه. ق.
- شرح قاضى نوراللّه شوشترى صاحب مجالس المؤمنین و از همو است شرح بر اثبات الواجب قدیم.
- شرحى در آمیخته با متن از مولى نصرالله بن محمد عمرى خلخالى که به نقل صاحب ذریعه نسخه‌اى از آن در کتابخانه آستان قدس موجود است مؤلف آن را به نام سلطان قطب شاه شیعى نوشته.
- حاشیه‌اى از خواجه جمال‌الدین محمود شیرازى شاگرد مؤلف.
- حاشیه از فخرالدین محمد بن حسین حسینى استر آبادى به نام اثبات الواجب و در حقیقت حاشیه‌اى است بر اثبات الواجب دوانى، از تألیف آن ذى الحجة 963 فراغت یافته، ظاهرا بر اثبات الواجب جدید است.
- بر این رساله شروح و حواشى بسیارى نوشته‌اند که از جمله آنهاست:
- رساله الزوراء از علامه محقق دوانى
- این رساله را مؤلف قبل از سال 872 ه.ق در مبدأ و معاد نگاشته، و در آن جمع کرده بین مباحث بحثى و ذوقى و آن را نزد وى منزلت و مرتبت خاصى است، چنانکه خود در شرح آن فرموده: من به هنگام عزیمت براى زیارت امیرالمؤمنین و یعسوب موحدین حضرت على بن ابیطالب (رضى‌اللّه‌عنه و کرّم‌اللّه‌وجهه) در بیرون دارالسلام شهر بغداد در نزدیکیهاى ساحل دجله آن حضرت را در خواب دیدم که به من عنایت و توجه خاصى فرمود، پس از آنکه از خواب بیدار شدم به یمن و مبارکى این عنایت بر آن شدم بنام نامى حضرتش رساله‌اى تصنیف نمایم، ولى در انتخاب موضوع این رساله متردد بودم، گاه به خاطرم مى‌گذشت به مناسبت فرمایش نبى اکرم صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلّم «أنا مدینة العلم و على بابها» موضوع این رساله را «تحقیق در ماهیت علم» برگزینم و گاه موضوعات دیگرى به نظرم مى‌رسید تا آنکه به سعادت عتبه بوسى آن حضرت و حائر حسینى (على نبیّنا و على ساکنیهما الصّلاة و السّلام) مفتخر گردیدم، پس از بازگشت یکى از یاران و دوستان با استعداد و شیفته فهم حقایق که براى او حکمة الاشراق شیخ شهاب‌الدین سهروردى (م 587 ه) را تدریس مى‌کردم و گه گاه ضمن بیان مطالب سخن از مسائلى کشفى و ذوقى مى‌رفت از من خواست که آن سوانح و واردات اشراقى را در رساله‌اى گرد آورم، من دعوت و خواسته او را اجابت و به نگارش آن پرداختم، پس از اتمام آن را همان یافتم که در اندیشه آن بودم مرا یقین حاصل آمد این توفیق از برکات امداد و نفحات باب مدینۀ عالیه دانش و زیارت آن مشاهد مقدسه است به این مناسبت آن را الزوراء نامیدم که نام دجله بغداد است از این رساله به نام تنبیه الراقدین نیز یاد مى‌گردد.
- رساله‌اى در شرح خطبۀ الزوراء از علامه محقق دوانى
- از این رساله به نام شرح مقدمۀ الزوراء یا حاشیه صغیر و یا شرح صغیر زوراء نیز یاد مى‌گردد و شامل این مطالب است:
- تفسیر و بیان معنى حمد.
- مظهریّت اشیاء از صفات کمالیه حق جلّ و علا.
- مظهریّت جامع و کامل انسان از کلّ صفات و اسماء.
- اطلاق نفس حمد بر حضرت ختمى مرتبت صلى‌اللّه‌علیه‌وآله و اتصاف حضرتش به صفات الهى تعالى اسمه، قاضى نوراللّه در مجالس المؤمنین در ترجمه محقق دوانى آورده این رساله را مؤلف جهت دفع طعن ملا قطب‌الدین محیوى انصارى بر عبارتى که در خطبه زوراء واقع است نوشته است.
- رساله شرح الزوراء از علامه دوانى
- از این رساله به نام حاشیة الزوراء و یا شرح کبیر و یا حاشیه کبیره نیز یاد شده، مؤلف ازتألیف این رساله روز شنبه نوزدهم شوال 871 در بیرون و خارج شهر همدان فراغت یافته و از مقدمه آن ارادت و عشق وى به خاندان عصمت و طهارت علیهم‌الصّلاةوالسّلام معلوم و آشکار است.
- رساله ابطال الزمان الموهوم
- از عالم محقق جامع علوم معقول و منقول محمد بن حسین بن محمدرضا بن علاءالدین محمد مازندرانى معروف به ملا اسماعیل خواجوئى اصفهانى (متوفاى شعبان 1173 ه. ق) از اکابر علماى اصفهان و صاحب مصنفات کثیره در علوم مختلف است.
- رساله شروح و حواشى بر تجرید الاعتقاد علامه محقق طوسى از سید احمد تویسرکانى.
- از این رساله به نام شرح مقدمۀ الزوراء یا حاشیه صغیر و یا شرح صغیر زوراء نیز یاد مى‌گردد و شامل این مطالب است:
با توجه به نفاست و مرتبت والاى کتاب شریف تجرید الاعتقاد در قرون متمادى بین متکلمین و فلاسفه اسلامى و اهتمام و اقدام بسیارى از اکابر دانشمندان شیعه و اهل سنت به تدوین و تألیف شرح و حواشى و تعلیقات ارزنده بر آن که بطور قطع تعداد آنها بیش از دویست رساله مى‌باشد و نسخه‌هاى آن بطور پراکنده در اکثر کتابخانه‌هاى ما موجود است نگارنده به معرفى این دسته از شروح و حواشى پرداخته است.
نسخه شناسى
رساله اثبات الواجب قدیم
- نسخه کتابخانه آستان قدس به شماره 295.
- نسخه کتابخانه دانشگاه تهران.
- نسخه کتابخانه شخصى آقا میر سید محمد على روضاتى.
- نسخه کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى مشهد ضمن مجموعه‌اى به شماره 327 از کتب اهدائى مرحوم دکتر فیاض.
- نسخه‌اى دیگر از کتابخانه آستان قدس به شماره 293.
- نسخه‌هاى کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشى نجفى، قم به شماره‌هاى 4081 و 4245.
رساله اثبات الواجب جدید
- نسخه‌اى از مجموعه شماره /1772 ع کتابخانه ملى تهران.
- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوى در مجموعه شماره 236.
- نسخه کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران به شماره 1295.
رساله الزوراء
- نسخه‌اى کتابخانه مدرسه آخوند همدانى ضمن مجموعه‌اى شامل شرح هیاکل، و الزوراء، و اثبات الواجب قدیم و....
- نسخه‌اى کتابخانه ملى تهران به شماره /1772 ع.
- نسخه مدرسه سپهسالار تهران ضمن مجموعه شماره 4505.
- نسخه کتابخانه مجلس در مجموعه شماره 1836
.
رساله شرح الزوراء از علامه دوانى(حاشیه صغیر)
- نسخه متعلق به دانشگاه تهران.
- نسخه موجود در مجموعه شماره /1772 ع کتابخانه ملى.
- نسخه موجود در مجموعه شماره 4505 کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران.
- نسخه موجود در مجموعه شماره 1805 کتابخانه مجلس.
رساله شرح الزوراء از علامه دوانى(حاشیه کبیر)
- مجموعه موجود در کتابخانه مدرسه آخوند همدانى به شماره 10187.
- مجموعه موجود در کتابخانه ملى تهران به شماره /1772 ع.
- مجموعه شماره 4505 موجود در کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران.
- مجموعه شماره 1836 کتابخانه مجلس نوشته فضل‌للّه بن محمد به سال 1065.
این رساله و رساله شرح خطبۀ زوراء تا کنون به چاپ نرسیده.
منابع مقاله
مقدمه نگارنده آقاى سید احمد تویسرکانى بر کتاب.