وصف إفريقيا

وصف إفريقيا، تأليف حسن بن محمد الوزّان الزياتي، مشهور به لئون آفريقايي است كه توسط عبدالرحمن حميده از زبان ايتاليايي به عربی ترجمه شده است. درباره تاريخ جغرافيا منابع كمي وجود دارد و لذا اين كتاب از ارزش بالايي برخوردار است و اطلاعاتي را ثبت كرده است كه گاه در هيچ منبعي نيامده است.

وصف إفریقیا
پدیدآوران	ابن الوزان الزیاتی، حسن بن محمد (نویسنده) حمیده، عبدالرحمن (تعريب)
ناشر	مکتبة الأسرة
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	2005 م
چاپ	1
موضوع	آفریقا - سیر و سیاحت - قرن 10ق. آفریقا - فرهنگ جغرافیایی
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏DT‎‏ ‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ل‎‏9‎‏ ‎‏و‎‏6041*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

مطالب كتاب در نه باب تقسيم‌بندی شده است. به جز باب اول كه به كلياتي درباره آفريقا و باب آخر كه از رودها و معادن و موجودات اين سرزمين پرداخته است، در ديگر ابواب به تناسب، يك يا چند كشور را مورد مطالعه قرار داده است. شيوه نگارشي او بدين گونه است كه به ندرت از منابع و مورخين نام میبرد و تنها به گزارش مطالب مختلف از موضوع مورد بحث پرداخته است.

گزارش محتوا

اين اثر به نه باب تقسيم شده كه در باب اول از آفريقا به طور كلي و از مناطق و قبايل آن و نيز مكان‌های وحشتناك و بيماري‌ها و از مردم بدوي سخن میگويد. دوم نواحي مراكش و شهرها و كوه‌ها را وصف میكند. سوم به مملكت فاس اختصاص دارد و شهرها و معادن و كوه‌های آن را شرح میدهد. در سه باب بعدي به ترتيب به تلسمان، بجايه و تونس، و طرابلس میپردازد. باب هفتم به دولت‌های سودان و هشتم به از مصر و شهرهای آن و عادات، پوشش و ساكنين قاهره و اميران اين سرزمين سخن گفته است. در باب نهم گزارش مختصري از رودها، حيوانات، ماهى‌ها، پرندگان، معادن و گياهان موجود آفريقا به دست میدهد.

مؤلف در ابتدای كتاب میگويد كه كتاب خويش را از روي حافظه و پس از ده سال كه يك كتاب عربی نديده، به قلم آورده است. حافظه وي هميشه وفادار نبوده و اگر چه گزارش جغرافیایی او كاملاً دقيق است؛ اما مطالب تاریخی و تاريخ‌های آن رضايت بخش نيست. شايد از اين رو كه منابع لازم را در دسترس نداشته است.

آثار اقامت او در اروپا در كتاب نمايان است؛ زيرا اگر چه مؤلف يك دانشمند عرب است و مطالب نيز عربی است؛ اما كتاب برای اروپايى‌ها نوشته شده است. شايد مؤلف كه به چند زبان آشنايي داشته، توانسته است از مؤلفات كلاسيك جهان و مؤلفات قرون وسطايي اروپا اطلاع پيدا كند و شايد دانشوران ايتاليايي در اين باب به او كمك كرده‌اند. قراين نشان میدهد كه وي آثار بعضي از مورخان لاتيني را نيز خوانده است.

نویسنده از منابع كتاب كمتر نام میبرد و اگر هم ياد كند، به احتمال قوي از روي حافظه است. از مؤلفان معروف از مسعودي، بكري، ادريسي، ابن‌ خطیب و ابن‌بشكوال نام میبرد. از ميان همه مورخان و جغرافي نويسان از مؤلفي به نام ابن‌رقيق بيشتر از همه نقل میكند. در واقع او طبقه‌بندی بديع قبايل عرب و بربر و مقدار زيادي از مطالب مختلف و بلكه طرح عمومی تأليف خود را از لحاظ تاریخی و نژاد نگاری به اين شخص مديون است كه متأسفانه هنوز به درستي شناخته نشده است.

ارزش كتاب لئون، به مطالب منقول از ديگران نيست، بلكه به ملاحظات شخصي اوست كه قسمت اساسي اثر را تشكيل میدهد. وي در تأليف اروپايي خود، سليقه عربی را حفظ كرده و به رسم مجموعه‌های ادبي كه در زبان عربی رواج دارد، قصه‌های ساختگي نقل میكند كه نتيجه آن اندرز و عبرت‌آموزي است. همه كسانی كه به تحقيق درباره اين كتاب پرداخته‌اند، روش تأليف آن را كه در خاتمه آورده تأييد میكنند. از نكات بارز اين اثر آن است كه نزديك به چهارصد نام جغرافیایی را با ملاحظات دقيق و تازه ياد كرده است.

هدف از تأليف كتاب را می‌توان از خاتمه بدست آورد، چنانكه خود گفته است: «به طور كلي اين چيزهای جالبي است كه من، جوواني لئوني، در همه آفريقا كه سراسر آن را گشته‌ام، ديده‌ام و به خاطرم مانده است و روز به روز همه آنچه را با چشم خويش ديده‌ام و در خور ياد كردن بوده، يادداشت كرده‌ام و آنچه را، از تنگي وقت يا سختي راه، خود نديده‌ام از مردم موثق كه ديده‌اند، گرفته‌ام. آنگاه بكوشيدم تا اين مطالب پراكنده را به صورت كتابی در آورم و آن را در رم به روز دهم ماه مارس 1526م از ميلاد مسيح به پايان بردم».

شفر خاورشناس فرانسوی درباره او چنين می‌نويسد: «مطالبی كه لئون آفريقايي در وصف مغرب میآورد، بسيار دقيق است. تحقيقات اخير صدق گفتار وي را حتي در مواردي كه سابقاً مورد ترديد بود تأييد كرده است». ولي اين ستايش‌ها مانع از آن نبوده كه دانشوران درباره بعضي نكات مربوط به طرز كار وي روش انتقادي داشته باشند. به نظر آماري، خاورشناس ايتاليايي، مطالبی كه لئون تقرير كرده، پس از بازگشت وي به آفريقا جمع‌آوری شده و او نتوانسته است، متن نهایی را تنقيح كند. او همچنين میگويد كه لئون آفريقايي تاريخ سيسيل را خوب نمیدانسته است. شفر نيز با بسیاری از ديگر دانشوران در اين سخن متّفق است كه لئون همه چيزهایی را كه توصيف كرده نديده و غالباً ً شاهد عيني حكايات خويش نبوده است. با اين همه، بايد دانست كه وي «آخرين جغرافي شناس معروف اين منطقه است». البته در زمينه جغرافيا به عده زيادي مؤلف مغربی بر میخوريم، ولي مؤلفات آنها از نقاط معيني سخن دارد و مؤلفات جامع از نوع كتاب لئون آفريقايي به وجود نيامد.

وضعيت كتاب

اين اثر را عبدالرحمن حميده، از فرانسوی به عربی ترجمه كرده است. پاورقیهای كتاب از آ.ايپولار و دو تن ديگر است. علي عبدالواحد نيز مراجعات آن را به انجام رسانده است. شرح، توضيح كلمات، اصطلاحات و نيز آدرس مطالب در پاورقیبه خوبی ذكر شده است. در انتهای اثر فهرست مطالب، نقشه‌ها و عكس‌های حيوانات ذكر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. كتاب تاريخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاينده، صفحه 355-357.