تاريخ الشحر وأخبار القرن العاشر
تاريخ الشحر وأخبار القرن العاشر، تألیف محمد بن عمر طیب بافقیه، در موضوع وقایع و حوادث شهر شحر و حضرموت یمن در بخشی از قرن دهم هجری، به رشته تحریر درآمده است. کتاب با تحقیق عبدالله محمد الحبشی منتشر شده است.
| تاريخ الشحر وأخبار القرن العاشر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حبشی، عبدالله محمد (محقق) بافقیه، محمد بن عمر طیب (نویسنده) |
| ناشر | مکتبة الإرشاد |
| مکان نشر | يمن - صنعا |
| سال نشر | 1419ق. = 1999م. |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | کشورهاي اسلامي - تاريخ - قرن ??ق. - سال شمار کشورهاي اسلامي - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ب2ت2 / 35/63 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل است بر:
- مقدمه محقق و زندگی‌نامه مختصر نویسنده؛
- متن اصلی، در قالب سال‌نگاری از سال 900 تا 934ق.
گزارش محتوا
طیب محمد بن عمر بافقیه شحری با رعایت امانت، حوادث قرن دهم هجری (از سال 1495-1591م) را که به‌طور عمومی به کشور یمن و به‌طور خاص به بلاد حضرموت مربوط است، ثبت کرده و پادشاهان و امرا و علما و فقهای آن را ذکر کرده است و از حمله استعماری پرتغالی‌ها به هند و سواحل جزیرةالعرب خبر داده و از داخل شدن اروام، یعنی ترک‌ها به دریای سرخ برای دفع دشمنان پرتغالی سخن گفته است که از جمله پیامدهای آن گسترش نفوذ آنان بر یمن از صدر تا ذیل و چیره شدن بر ثغر عدن و فروریختن ارکان دولت طاهری بود[۱].
مورخان حضرموت در آثار پی‌درپی فراوانی اقدام به نگارش تاریخ قرن دهم هجری کرده‌اند که پژوهشگر در تاریخ حرکت فرهنگی این سرزمین، آن را مشاهده می‌کند. پس از آنکه مورخ حضرمی هندی علامه عبدالقادر بن شیخ عیدروس کتاب مشهورش «النور السافر في أخبار القرن العاشر» را نوشت، مورخان دیگری کار او را دنبال کردند که یکی از ایشان مورخ طیب محمد بافقیه نویسنده همین کتاب است که اخبار مدینه شحر در طول قرن دهم به‌علاوه آنچه از کتاب النور السافر مربوط به اخبار قرن دهم خارج از منطقه مورد اهتمامش بود را در این کتاب ذکر کرده است[۲].
نویسنده با وجود استفاده کلی از دیگر آثار و گردآوری مطالب از دیگر منابع، علاوه بر کتاب النور السافر، از دو منبع مهم معتبر مفقود بهره گرفته است:
- «تاريخ القرن العاشر»، نوشته عبدالله بن احمد باسنجله. نویسنده معتقد است که این اولین کتابی است که مستقلاً در موضوع تاریخ شحر نوشته شده، اما محقق اثر به نقل از استادش، «بهجة السمر في أخبار بندر سعاد المشتهر» سالم بن عوض باسباع (متوفی 950ق) را مقدم بر تاریخ باسنجله می‌داند[۳].
- کتاب دوم که از اولی مهم‌تر است، اثری است که نویسنده به آن دست یافته و عبارت است از سیاهه مذاکرات تاریخی فقیه مورخ عبدالله بن عمر بامخرمه (متوفی 972ق). این اثر ذیلی بر تاریخ عمویش طیب عبدالله بن عبدالله بامخرمه (متوفی 947ق) با نام «قلائد النحر في وقائع الدهر» است. این مذاکرات اهمیتی فوق‌العاده دارد؛ چراکه مشتمل بر معلومات تاریخی معاصر با نویسنده‌اش درباره عدن، شحر و حضرموت است که در کتاب دیگری غیر از آن یافت نمی‌شود[۴].
تاریخ شحر در مجموع از سه کتاب تاریخ باسنجله، مسودات بامخرمه و النور السافر تشکیل شده است؛ لذا نویسنده آنگاه که از حوادث تاریخ شحر که در تاریخ باسنجله موجود است - و به مرگش در سال 986ق انتها یافته - فراغت می‌یابد، باقی سال‌های کتاب را خالی از حوادث تاریخی می‌‌آورد و به تراجم منقول از النور السافر اکتفا می‌کند، بلکه برخی سنواتش بدون ذکر وقایع و برخی مختصر است. این دلالت مؤکد دارد بر اینکه نویسنده به آنچه از کتب سه‌گانه مذکور به دست آورده اکتفا کرده و خودش را برای مراجعه به کتب دیگر مرتبط با موضوع یا رجوع به روایت وقایع از دانشمندان معاصرش به زحمت نینداخته است[۵].
«سار جنت» مستشرق بریتانیایی در مقاله‌ای با عنوان «پرتغالی‌ها در اطراف ساحل جنوبی سرزمین‌های عرب» که در سال 1963م نوشته، «تاریخ الشحر» را کتابی کمیاب دانسته؛ چراکه تنها چهار نسخه خطی از آن باقی مانده است[۶].
محقق کتاب در مقدمه کتاب، شرح حال مختصری از نویسنده ارائه کرده است. سپس از نسخه‌های کتاب و مقابله آنها با یکدیگر سخن گفته است[۷].
بخش عمده اخبار کتاب به وفیات حاکمان، عالمان و بزرگان اختصاص یافته است؛ به‌عنوان نمونه در حوادث سال 928ق به وفات علامه جمال‌الدین محمد صدیقی دوانی اشاره شده که اهل کازرون و شافعی‌مذهب بوده است. وی در فارس قاضی بوده و شهرت علمی بالایی داشته است. او در علوم عقلی و فلسفه بر همه پیشی گرفت و از روم و خراسان و ماوراءالنهر برای استفاده از دانش او مهاجرت می‌کردند. از وی آثار بسیار مفیدی به‌جای مانده که شرح بر شرح التجريد خواجه نصیر طوسی از آن جمله است[۸].
اشاره به دست‌اندازی استعمارگران پرتغالی، از وقایع مهم کتاب است: اروپایی‌ها – که خداوند متعال ذلیلشان کند - بر جزیره سوکوترا و هرمز مسلط شدند و در آنجا قلعه بنا کرده و برای حاکمان آنجا مالیات سالانه تعیین کردند[۹].
وضعیت کتاب
مستندات مطالب، توضیح برخی الفاظ و ارجاعات مفیدی در پاورقی‌ها ذکر شده است. فهارس اعلام، شهرها، قبائل و جماعات و محتوای کتاب در انتهای آن ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- یوسف شلحد، «البرتغاليون في اليمن كما في المصادر العربية»، پایگاه مجلات تخصصی نور، العرب، السنة الثامنة والعشرون، محرم و صفر 1414، الجزء 7 و 8، صفحه 437 تا 453.