الجامع في الرجال

الجامع في الرجال، اثر آیت‌الله شیخ موسی شبیری زنجانی (1328-‌1399ق)، کتابی است در علم رجال و معرفی روات که با تحقیق آیت‌الله سید محمد حسینی قزوینی و گروهی از پژوهشگران علم رجال، توسط انتشارات حضرت ولی‌عصر(عج) به چاپ رسیده است.

الجامع في الرجال
پدیدآوران	عباسی زنجانی، موسی (نویسنده) حسینی قزوینی، سید محمد (محقق) لجنة العلمية (ساير)
ناشر	مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	1436ق.
چاپ	چاپ يکم
شابک	‎978-964-8615-49-4
زبان	عربی
تعداد جلد	12
کد کنگره	‏/ز9ج2 / 115 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اهمیت کتاب

اثر حاضر، از جمله مهم‌ترین تألیفات رجالی نزد امامیه است. مؤلف این کتاب به‌خاطر معرفت کامل به جمیع احادیث فقهی، اخلاقی، تفسیری، تاریخی و غیر آن از روایات، همه روات را به‌همراه تقویم و جرح و تعدیل آن، با اسلوب علمی خاصی استخراج کرده است.

سخن بزرگان درباره کتاب

محقق تهرانی در «الذريعة»، این کتاب را با عنوان «رجال الشيخ موسی» و در «مصفی المقال»، با عنوان «الوجيزة» فهرست کرده است.

آیت‌الله مکارم شیرازی در مراسم رونمایی از این کتاب شرکت نموده و با اشاره به اینکه این اثر دارای امتیازهای مهمی است، جامعیت را نخستین آن ذکر کرده و به این نکته اشاره داشته‌اند که در این کتاب، نام 19 هزار راوی حدیث آمده، درحالی‌که وقتی به آثار دیگر روایی و حدیثی مانند اصول کافی نگاه می‌کنیم، فقط اسامی چهار هزار تن ذکر شده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و اسامی راویان، در 12 جلد، سامان یافته است.

اسامی موجود در کتاب، بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم گردیده و در بیان اسامی معصومان(ع) و اسامی کتاب‌های رجالی، حدیثی و اقسام حدیث، از رموزی استفاده شده است که در مقدمه کتاب مشخص شده‌اند.

گزارش محتوا

محقق در مقدمه خود، ابتدا اهمیت و فایده علم رجال را توضیح داده و سپس، ضمن معرفی مذاهب مشهور در تقویم روات و احادیث و بیان خصایص و ویژگی‌های کتاب، به توضیح اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در کتاب، پرداخته و در ادامه، شرح حال مختصری از مؤلف، در اختیار خواننده قرار داده است.

مؤلف در مقدمه، ابتدا انگیزه و روش خود در تألیف کتاب را بیان نموده و سپس، به ذکر ده فایده رجالی، پرداخته است.

متن کتاب، شامل اسامی کلیه رجال شیعه در کتاب‌های فقه، حدیث و رجال است و به دنبال ذکر هر اسم، مشخص شده است که این شخص، صحابی کدام یک از معصومان(ع) است و درصورتی‌که آن شخص راوی باشد، راوی و مروی‌عنه وی مشخص شده و کتابی که در آن روایت وی آمده، معرفی گردیده است.

در مواردی که در ضبط اسامی اشکالی باشد، به‌منظور رفع مشکل، ضبط اسم یا کنیه و یا لقب او بیان شده است و در مواردی که اسامی مختلف، شامل یک نفر باشد و یا یک اسم، شامل دو یا چند نفر باشد (توحید مختلفات و تمییز مشترکات)، مؤلف به آن اشاره نموده است.

در بسیاری از موارد، موثق یا ضعیف و یا مجهول بودن راوی با بیان مصدر مورد مراجعه، مشخص شده است. نیز در مواردی که اسمی از راویان شیعه با راویان اهل سنت در روایات کتاب صحیح مسلم و بخاری مشترک باشند، این موارد، مشخص شده‌اند.

ویژگی‌های کتاب

از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب، عبارت است از:

1. ذکر ترجمه و برخی روایات راوی: مؤلف کتاب بعد از معرفی راوی، ترجمه او را آورده و بعضی از روایاتی که وی روایت کرده را ذکر نموده است. همچنین مشایخ و شاگردان او و سپس مسئله اتحاد یا ارسال یا تصحیف را حول این راوی بیان کرده است.
2. رعایت اسلوب رجالی در ذکر عناوین روات: محقق زنجانی، اسلوب مؤلفین رجالی دیگر را در ذکر عناوین روات، تبعیت کرده است؛ یعنی ابتدا اسم روات با ذکر کنیه آنان در روایات و اسناد آورده شده و سپس در آخر بحث، به ذکر القاب تعدادی از روات و ذکر بابی خاص برای روات نساء پرداخته است؛ این کتاب به فوائد رجالیه ده‌گانه تحت عنوان «الخاتمة» ختم می‌شود.
3. بررسی وثاقت راوی طی سه مرحله: محقق زنجانی بحث حول راوی و وثاقت وی را طی سه مرحله پیگیری کرده است: اول: مصاحبت و هم‌نشینی راوی؛ دوم: در صورت عدم امکان مصاحبت راوی، به روایات ترجمه‌کننده راوی اعتماد می‌کند؛ سوم: در صورت عدم وجود روایتی که بیان‌کننده حال راوی باشد، امارات و قرائن را در وثاقت یا جرح راوی در نظر می‌گیرد.
4. استفاده از منابع معتبر تشیع و اهل سنت: مصادر اسلامی معتبر شیعه و سنی در دستور کار محقق زنجانی قرار دارد که این موضوع به تقریب بین مذاهب اسلامی و سعی او بر بزرگداشت این تقریب برمی‌گردد؛ به‌طوری‌که ایشان بیان می‌کند که سبب رجوع وی به صحیحین، به‌خاطر اتحاد جمع زیادی از روات مصادر شیعه و سنی است و این اشتراک و امتزاج در بین روات در هر دو مذهب، موجود می‌باشد و آنچه که برای ما آشکار است، اتحاد عقیده و انسجام بین مصادر حدیثی هر دو طائفه است.
5. بررسی اتحاد روات: مسئله اتحاد بعض روات از مسائل مهمی است که در جرح و تعدیل مطرح است و مؤلف، اسلوب تحقیق علمی و استدلالی را در این زمینه پیش ‌رو قرار داده است.
6. استناد به مصادر عامه: از جمله تفاوت‌های این کتاب نسبت به سایر مؤلفات شیعه، آن است که محقق زنجانی ترجمه روات شیعه را با استناد به مصادر عامه مانند: «لسان الميزان» تألیف ابن حجر عسقلانی، «الفهرست» تألیف ابن ندیم، «شذرات الذهب» تألیف عماد الحنبلی، «تقريب التهذيب» تألیف ابن حجر عسقلانی و «المختصر» تألیف ذهبی انجام داده است.
7. توجه به ذکر روات در صحیحین: همان‌ طور که مؤلف بر روات احادیث صحیحه موجود در صحیحین اعتماد کرده در آخر هر باب قسمتی به‌عنوان «تذییل» آورده است و در آن به روات مذکور در صحیحین اشاره کرده است. مؤلف، سبب این اسلوب خود را دو علت می‌داند: اول: اینکه صحیح بخاری و صحیح مسلم دو مصدر اصلی نزد اهل سنت هستند. دوم: مؤلفین مصادر شیعه در بسیاری از موارد از روات موجود در صحیحین روایت کرده‌اند.
8. در این اثر نه‌تنها راویان کتاب کافی، بلکه راویان کتب اربعه و «بحار الأنوار» نیز استخراج شده و مورد بحث قرار گرفته که این جامعیت و گسترش قابل توجه است.
9. از جمله امتیازات این اثر، نام بردن از رجال در کتاب‌های روایی اهل سنت است؛ سوابق عده‌ای از راویان حدیث که نامشان در صحیحین، یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم برده شده نیز در این کتاب آورده شده که زمینه شناخت بهتر رجال حدیثی شیعه را فراهم می‌کند.
10. در بسیاری از کتاب‌های رجال، راویان حدیث مجهول الحال هستند، اما در این کتاب به مجهول بودن این افراد قناعت نشده و با تبیین قراین و شواهدی از جمله روایت‌ها هویت آنها مشخص شده است‌.
11. خصوصیت دیگر کتاب این است که در آن علم رجال شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم بررسی شده است؛ همچنین در این کتاب شرح‌ حال راوی، اساتید، تلامیذ و سایر ویژگی‌های مربوط به راوی مورد کندوکاو قرار گرفته و حسن حال راوی و اعتبار روایت او را اثبات کرده است.

در پایان می‌توان چنین گفت که یکی از بزرگ‌ترین ویژگی‌ها در این اثر، آن است که گذشته از اینکه در آن از اقوال گذشتگان استفاده شده، از قاموس رجال نیز بهره برده و قرائنی که می‌شود در روایت برای وثاقت یا ضعف و انحراف راوی استفاده کرد نیز در اثر مورد توجه قرار گرفته است. در این اثر، وثاقت راوی در درجه بالایی قرار دارد و به گفته برخی از بزرگان این اثر خدمتی برای شیعیان است؛ چراکه در برابر آن دسته آثاری که روایات را تضعیف می‌نماید، از درجه اعتبار بالایی برخوردار می‌باشد و نمی‌گذارد اعتبار روایات ساقط گردد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از کلمات و واژگان دیریاب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بی‌نام، «الجامع في الرجال -‌12 جلد»، برگرفته از سایت «مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر(عج)»، کد مطلب: 12076، تاریخ انتشار: 27 تیر 1397
3. طلائیان، رسول، «مأخذشناسی رجال شیعه - ‌تألیفات رجالی قرن چهاردهم هجری و معاصرین»، برگرفته از سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم «اندیشه قم»،
4. بی‌نام، «کتاب روایی و حدیثی الجامع في الرجال توسط آیت‌الله مکارم شیرازی در قم رونمایی شد»، برگرفته از سایت خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، کد خبر: 49766، تاریخ انتشار: 21 تیر 1397
5. بی‌نام، «بدون اطلاع از علم رجال‌‌ نمی‌توان فتوا داد و قدمی برداشت/ کتاب «الجامع في الرجال» با حضور آیت‌الله مکارم شیرازی رونمایی شد»، برگرفته از سایت «شبکه اجتهاد»، تاریخ انتشار: 22 تیر 1397
6. بی‌نام، «کتاب روایی و حدیثی «الجامع في الرجال» در قم رونمایی شد»، برگرفته از سایت خبرگزاری «برنا»، کد خبر: 728366، تاریخ انتشار: 21 تیر 1397