الجمان في تشبيهات القرآن (عربي)
| نام کتاب | الجمان في تشبيهات القرآن (عربي) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ابن‌ناقیا، عبدالله بن محمد (نويسنده)
دایه، محمد رضوان (محقق) زرزور، عدنان محمد (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 82/3 /الف2ج804 |
| موضوع | قرآن - مسایل لغوی |
| ناشر | دولة الکویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة |
| مکان نشر | کویت - کویت |
| سال نشر | 1968 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE22032AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«الجمان في تشبيهات القرآن»، كتابى است با موضوع تشبيهات قرآن كريم، تأليف ابوالقاسم عبداللّه بن محمد بن حسين، معروف به ابن ناقيا بغدادى، شاعر، كاتب، اديب و لغوى، درگذشته به سال 485ق. اين كتاب، به زبان عربى است و با تحقيق دو تن از پژوهشگران به نام‌هاى عرب عدنان محمد زرزور و محمد رضوان الدايه منتشر شده است.
ساختار
كتاب، مشتمل بر مقدمه تحقيق، مقدمه مؤلف و متن اثر است. كتاب با مقدمه مفصلى در شرح حال و چگونگى فكر و آثار ابن ناقيا بغدادى و شيوه او در نگارش كتاب آغاز شده است. پس از آن، مقدمه مؤلف در توضيح تشبيه و ادوات آن ذكر شده است. متن كتاب نيز به ترتيب سور قرآن كريم از سوره بقره آغاز و به سوره فيل ختم شده است.
گزارش محتوا
شيوه بيانى قرآن كه به روزگار اوج بلاغت و گسترش شيوه‌هاى گوناگون بيانى رخ نمود و بر تمام گونه‌هاى سخن چيره گشت و بليغان عرب را به عجز واداشت، شيوه‌اى منحصربه‌فرد در اوج فصاحت و بلاغت است.
قرآن شيوه‌هاى ارائه معانى در آن روزگار را به كار گرفت و به اوج رساند. يكى از آن‌گونه‌ها؛ يعنى «تشبيه» در اين نوشتار به‌گونه‌اى بس استوار و دقيق و با توجه به ادب عربى و شعور شاعران سامان يافته و عرضه شده است (آينه پژوهش، ص78).
كتاب «الجمان في تشبيهات القرآن»، از يك‌سو كتابى در رديف كتاب‌هاى «التشبيهات» تأليف ابن ابى‌عون (مقتول 322ق) و ابن كتّانى (درگذشته حدود 420ق) است و از سوى ديگر در زمره كتاب‌هاى بلاغت و اعجاز قرآن چون «مجاز القرآن» ابوعبيده معمر بن مثنى (درگذشته حدود 210ق) و «تلخيص البيان عن مجازات القرآن» شريف رضى (درگذشته 406ق) جاى دارد. مؤلف، كتاب خود را به شيوه همين دو كتاب اخير، به ترتيب سوره‌هاى قرآن تدوين كرده است (لسانى فشاركى،محمدعلى،ج5، ص21).
زركشى و سيوطى از ابن ناقيا به‌عنوان دانشمند و مفسّرى كه تشبيهات قرآن را موضوع تأليف مستقلى قرار داده، ياد كرده‌اند. كتاب «الجمان»، تفسير ارزنده‌اى است كه توضيح 226 آيه از قرآن مجيد را در بر دارد و از آنجا كه مؤلف در همه فصول آن در پى اثبات برترى تشبيهات قرآنى بر ديگر تشبيهات همانند است، كتابش در زمينه اعجاز قرآن نيز مى‌تواند مفيد باشد. وى در اين كتاب علاوه بر شرح لغات، به قرائات و داورى در باره آنها نيز مى‌پردازد و از نحويان و لغت‌شناسان بزرگ چون فرّاء و مُبَرَّد بارها نقل قول مى‌كند و از شعر گذشتگان، خاصه ابن‌معتز (درگذشته 296ق) شاهد بسيار مى‌آورد.
لحن و سبك نگارش ابن ناقيا در كتاب «الجمان» با لحن و سبك وى در مقامات و اشعارش سخت متفاوت است و اين امر، با توجه به گفته‌هاى خود او در خاتمه كتاب (ص 408) كه از كهنسالى و نابسامانى وضع زندگانى مى‌نالد، شگفت نمى‌نمايد (لسانى فشاركى، محمدعلى، ص21).
شيوه مؤلف در ذكر تشبيهات قرآنى و مطالب پيرامون آن در كتاب بدين ترتيب است:
1. نويسنده، كتاب را به حسب سور و آيات مرتب نموده و تشبيهات وارده در قرآن را به ترتيب سوره و نيز تشبيهات هر سوره را نيز به ترتيب آيات مرتب نموده است.
2. رويه مؤلف آن است كه به هنگام ذكر يك تشبيه، تشبيهات مانند آن از سوره‌هاى ديگر را نيز به آن ضميمه مى‌كند؛ تا اينكه تشبيهات شبيه يا نزديك به هم در بيش از يك جا ذكر نشوند و شواهد شعرى آنها نيز تكرار نشود (ر.ك: متن كتاب، ص2، 47، 73 و 86).
3. هر كجا كه مؤلف آيه‌اى را ذكر كرده، به تفسير و قرائات آن به‌اختصار پرداخته است.
4. ابن ناقيا پس از آن، مثال‌هاى شعرى تشبيه را ذكر مى‌كند؛ به‌عنوان مثال در سوره يونس، پس از شرح و تفسير مفردات آيه 24: «إنما مثل الحياة الدنيا كماء أنزلناه من السماء فاختلط به نبات الأرض...» ، تشبيهات شعرى شبيه يا نزديك به آن را در صفحات 59 - 66 ذكر مى‌كند. پس از آن با ذكر عبارت «و قد استعملوا من الاستعارة و التشبيه و...» شواهدى ديگرى را در صفحات 67- 85 ذكر مى‌كند (مقدمه محققان، صفحات س و ع).
وضعيت كتاب
تحقيق اين كتاب را به لحاظ تفسيرى، عدنان محمد زرزور و به لحاظ ادبى، محمد الدايه انجام داده‌اند (بيومى، عبدالمعطى، ص86). در تصحيح و تحقيق اثر از يك نسخه خطى از كتاب استفاده شده است.
مراجع تحقيق، استدراك و تصحيح اشتباهات، فهرست آيات، احاديث و مطالب كتاب در انتهاى اثر آمده است.
در پاورقى كتاب، آدرس آيات و روايات، منابع اشعار، توضيح برخى الفاظ و اصطلاحات و توضيحات مفيد ديگرى ذكر شده است.
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. لسانى فشاركى، محمدعلى، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، تهران، 1372.
3. آينه پژوهش، معرفى‌هاى گزارشى، مهر و آبان 1374، شماره 34؛ پايگاه مجلات تخصصى نور.
4. بيومي، عبدالمعطي، الجمان في تشبيهات القرآن، الوعي الاسلامي، جمادي‌الأولى 1389، العدد 53؛ پايگاه مجلات تخصصى نور.