أصول التربیة الإسلامیة (خطیب)

أصول التربیة الإسلامیة، تألیف محمد شحات خطیب، حاوی یازده بحث جداگانه است که وجه مشترک آنها قرار داشتن در حوزۀ تربیت اسلامی است. البته برخلاف عنوان کتاب هیچ یک از مقالات آن، دربارۀ اصول تعلیم و تربیت در اسلام نیست. پرداخت این کتاب از تربیت اسلامی ضعیف است و در آن بیشتر به مقدمات پرداخته شده است. حسن این مجموعه در تازگی برخی از بحث‌های آن است، بگون‌های که حتی در عربی هم یا بدانها پرداخته نشده و یا بسیار اندک از آنها سخن رفته است.

أصول التربیة الإسلامیة
پدیدآوران	خطیب، محمد شحات (نویسنده)
ناشر	دارالخریجی
مکان نشر	ریاض - عربستان
سال نشر	1993م/1415ق
چاپ	1
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

1) ماهیت تربیت اسلامی: با آنکه تربیت اسلامی از پار‌های جهات به دیگر نظام‌های تربیتی می‌ماند؛ اما، در هدفها، ویژگیها و روشها با دیگر نظام‌های تربیتی تفاوت ریش‌های دارد، که پیش از اشاره بدانها، لازم است در مفاهیم زیر کاوشی شود: معنی تربیت، علم تربیت، مفاهیم تربیتی، مفهوم تربیت اسلامی:

الف. معنی تربیت: نگارنده در این بحث به نکات زیر پرداخته است: معنی لغوی و اصطلاحی تربیت، معنی مضیق تربیت، معنی موسع تربیت.

ب. علم تربیت: این بحث شامل مطالب زیر است: مفهوم علم، تحول بررسی‌های علمی تربیت، رابطه تربیت با دیگر علوم (فلسفه، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، اقتصاد و علوم تجربی)، حوزه‌‌های علم تربیت (اصول تربیت، تاریخ تربیت، جامعه‌شناسی تربیت، فلسفه تربیت، طرح و برنامه درسی و تربیت تطبیقی).

ج. مفاهیم تربیتی: آنچه در این بحث کاویده شده، چنین است: عوامل تعدد تعاریف تربیت (تعدد عوامل دخیل در تربیت، رابطه ارگانیک میان تربیت و جامعه، نگرش گزینشی و جزوی به تربیت)، ویژگی‌های مفهوم پسندیدۀ تربیت، مفهوم فراگیر تربیت.

د. مفهوم تربیت اسلامی: همۀ آنچه در اسلام آمده است، در حوزۀ تربیت قرار دارد و سه عنصر، تربیت اسلامی را از دیگر نظام‌های تربیتی متمایز می‌کند (اصول، آراء تربیتی و رفتار تربیتی مربیان بزرگ مسلمان). نگارنده پس از شرح نکات یاد شده، به ویژگی‌های فراگیر تربیت اسلامی می‌پردازد (این مفهوم تربیتی رنگ اسلامی دارد، دارای اصول ثابت است، فراگیر است، نظام تربیت کاملی است).

2) هدف‌های تربیت اسلامی: نگارندۀ این جستار، سخنش را از ارتباط وثیق و پی‌نهادی تربیت اسلامی با اسلام می‌آغازد و نتیجه می‌گیرد که هدف‌های تربیت اسلامی، برگرفته از اصول و مبانی اسلام و مصادر تشریح در اسلام است. لازمۀ آشنایی با هدف‌های تربیتی اسلام، شناسایی طبیعت هدف در تربیت، تعیین منابع هدفها، بررسی بافت فرهنگی که اهداف تربیت اسلامی در آن شکل می‌گیرد و بفرجام تعیین هدف‌های عام تربیت اسلامی است که نگارنده هریک را بشرح وامی‌کاود و در ن‌‌هایت از هدف‌های دینی، هدف‌های اخلاقی، هدف‌های فرهنگی، هدف‌های اجتماعی و هدف‌های دنیایی بکوتاهی یاد می‌کند.

3) ویژگیها و روش‌های تربیت اسلامی: ویژگی‌های هرنظام تربیتی، برگرفته از فلسف‌‌هایست که آن نظام تربیتی براساس آن شکل گرفته است؛ بنابراین، ویژگی‌های نظام تربیتی اسلام، امتداد ویژگی‌های اسلام است. نگارنده در این گفتار، ابتدا از ویژگی‌های تربیت اسلامی می‌گوید؛ سپس به روش‌های تربیتی اسلام می‌پردازد.

ویژگی‌های تربیت اسلامی که موجب تمایز این نظام تربیتی از دیگر نظام‌های تربیتی می‌تواند باشد عبارتند از: ربانی بودن آن، شمول و فراگیری نسبت به همه نیاز‌های انسان توازن در نظر و عمل و نیز توازن در زندگی دنیایی و اخرایی و نیاز‌های فردی و اجتماعی، جمع بین علم و عمل، دارا بودن رویکرد فردی و اجتماعی، پیوستگی و استمرار تربیت، جهان‌شمولی، داشتن اصول ثابت وحیانی و فروع قابل تحول.

روش‌های تربیت اسلامی: نگارنده در شرح این موضوع از روش‌های زیر یاد می‌کند:

تربیت با اسوۀ برتر، استفاده از پند و اندرز شایسته، روش تشویق و تنبیه، بحث و مناقشه، تکرار و تمرین عملی، تربیت از راه حوادث.

4) تربیت اسلامی و فرهنگ: در این مقاله، برای واشکافت اهمیت حیاتی فرهنگ به بطور عام و فرهنگی اسلامی به طور خاص و نقش تربیت اسلامی در آن به نکات زیر اشارت رفته است:

الف. ماهیت فرهنگ (معنای لغوی فرهنگ، تعریف توصیفی فرهنگ، تعریف فرهنگ بمثابه زیرساخت و روش زندگی، تعریف روان‌شناختی فرهنگ، پیوند میان فرهنگ و تمدن، حرکت‌های فرهنگی در فرهنگ‌های پویا و فرهنگ‌های ایستا).

ب. ویژگی‌های فرهنگ و عناصر آن و نیز اهمیت فرهنگ: ویژگیها: فرهنگ، کلی در هم پیچیده است، فرهنگ مقول‌های انسانی است، فرهنگ ماهیت کسبی دارد و سرشتی و غریز‌های نیست و از راه طبیعی از نسلی به نسلی منتقل نمی‌شود، فرهنگ جنبۀ انباشتی دارد، فرهنگ اشباع‌کنندۀ نیاز‌های مادی و معنوی جامعه است، فرهنگ علی القاعده روند تکاملی دارد، فرهنگ شکل‌دهنده است، قابل انتقال است، تحول‌پذیر است.

عناصر: عناصر عمومی که برآمده از تاریخ، آموزش، تجربه‌ها و حیات مشترک انسان است؛ عناصر اختصاصی که ویژۀ فرهنگی خاص است و در دیگر فرهنگها وجود ندارد و بواقع وجه تمایز فرهنگها از یکدیگر به شمار می‌رود؛ این عناصر تحول‌پذیرند.

اهمیت فرهنگ: این مقوله آن مایه اهمیت دارد که برخی از محققان، جوامع گوناگون را براساس فرهنگ‌های آنها تعریف می‌کنند. محققان برای بررسی اهمیت فرهنگ آن را از سه دیدگاه بررسی کرده‌اند: اهمیت فرهنگ برای فرد، اهمیت آن برای جامعه، اهمیت فرهنگ برای تربیت.

ج. زیرساخت‌های فرهنگ اسلامی: نگارنده برای شرح این بحث ابتدا از منابع و آبشخور‌های فرهنگ اسلامی می‌گوید که عبارتند از فرهنگ و سنت نبوی؛ آنگاه، به مقایسه فرهنگ اسلامی با فرهنگ غربی از منظر منابع می‌پردازد و از خطر فرهنگ غربی برای فرهنگ اسلامی یاد می‌کند و به ساختار استوار فرهنگ اسلامی و پار‌های از عوامل مؤثر در پیدایش ضعف در تمدن اسلامی می‌پردازد و از چگونگی زندگی در جامعه اسلامی می‌گوید و با اشاره به غایت حیات در فرهنگ اسلامی، به بحث بعدی می‌رسد.

د. وضع کنونی فرهنگ اسلامی: نابسامانی و عقب‌ماندگی فرهنگی امروزین مسلمانان، نشان دردناکی از دورماندگی آنان از عناصر فرهنگی خویش است. دولت‌های اسلامی گاه گاه از تهاجم فرهنگی غرب می‌گویند؛ اما کمتر در پی ارجاع امت به اصالت‌های فرهنگی خویش برمی‌آیند. آنها حتی در برابر مظاهر این تهاجم ایستادگی نمی‌کنند.

ه‍ نقش تربیت اسلامی در فرهنگ: ابعاد سه‌گانه و اساسی نقش تربیت در فرهنگ عبارت است از: نقش فرهنگی تربیت در دولتها (نقل فرهنگ جامعه، گسترش فرهنگ جامعه، تهذیب فرهنگ جامعه و تجدید درون‌ذاتی فرهنگ جامعه)، عواملی که در تحقق نقش فرهنگی تربیت مؤثر می‌افتد، نظام تربیتی چگونه وظایف فرهنگی خود را در جامعه اسلامی به جا می‌آورد؟

5) تربیت اسلامی و برنامه درسی: هدف این گفتار شرح نکات زیر است: معنای برنامه، مفهوم سنتی برنامه، مفهوم جدید برنامه، ویژگی‌های برنامه در مفهوم جدید آن، مفهوم اسلامی برنامه، برنامه درسی در تربیت اسلامی از مفهوم اسلامی هستی و جهان و زندگی و منابع تربیت اسلامی (قرآن و سنت) ریشه می‌گیرد، برخی از مبانی برنامه درسی در تربیت اسلامی، نظام برنامه درسی در تربیت اسلامی و عناصر سه‌گانۀ آن، مبانی فلسفی، اجتماعی، روان‌شناختی و معرفت‌شناختی ایجاد برنامه درسی در تربیت اسلامی، تقسیم‌بندی علوم در اسلام و سهم آن در تعیین برنامه‌‌های درسی، محتوای برنامه درسی در تربیت اسلامی، وضعیت کنونی برنامه‌‌های درسی در جوامع اسلامی، مشکلاتی که نظام‌های تربیتی در جهان اسلام با آنها مواجه است، جریانها و رویکرد‌های مؤثر در تحول برنامه‌‌های درسی در تربیت اسلامی، کاستیها و نابایستیها در برنامه‌‌های آموزشی کشور‌های اسلامی، اسلامی کردن برنامه‌‌های آموزشی، ماهیت اسلامی کردن معرفت، مبانی اسلامی کردن معرفت، هدف‌های اسلامی کردن معرفت، روش‌شناسی در اسلامی کردن برنامه‌‌های درسی.

6) تربیت اسلامی و پرورش اجتماعی: در این فصل از کتاب، با نکات زیر آشنا می‌شویم: مفهوم پرورش و رشد اجتماعی و چند تعریف از آن، فرآیند پرورش اجتماعی (آموزش اجتماعی، تکوین وجدان و من برتر، سازگاری اجتماعی، فرهنگ‌پذیری)، ویژگی‌های پرورش و رشد اجتماعی، هدف‌های پرورش اجتماعی، (رشد شخصیت، مهار اجتماعی، گرایش و سازگاری اجتماعی)، خانواده محیط تربیت اجتماعی، اهمیت خانوادۀ مسلمان در پرورش اجتماعی، وظایف تربیتی خانواده، عوامل مؤثر در رشد اجتماعی در خانواده، مدرسه محیط و عامل پرورش اجتماعی، پرورش مدرسه بمثابه نهاد اجتماعی، اهمیت مدرسه در رشد اجتماعی، وظایف تربیتی مدرسه در جامعه اسلامی، جامعه و محیط و عوامل رشد اجتماعی، نقش مسجد در پرورش اجتماعی، نقش گروه‌های دوستی در رشد اجتماعی، نقش وسائل ارتباط جمعی در رشد اجتماعی، تکامل وسائل تربیت اجتماعی.

7) تربیت اسلامی و توسعۀ فراگیر جوامع اسلامی: نگارندۀ این گفتار در پی بیان مبانی اسلامی توسعه فراگیر و همه‌جانبه و شرح نقش تربیت اسلامی در تحقق توسعه فراگیر در جوامع اسلامی است. وی بدین‌منظور از مفهوم توسعه می‌گوید، به فرق رشد با توسعه می‌پردازد، از نشانه‌‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی توسعه‌یافتگی یاد می‌کند، توسعه و رابطه‌اش با تربیت را بازمی‌شکافد، به توسعه‌نیافتگی جوامع اسلامی و عوامل اساسی و فرعی و داخلی و خارجی آن می‌پردازد، به توسعۀ فراگیر از نگاه اسلام می‌رسد و مبانی توسعه در اسلام را یادآور می‌شود و به اسلام و بعد اقتصادی توسعه اشاره می‌کند و به بعد اجتماعی توسعه از نگاه اسلام می‌پردازد و بعد علمی و آموزشی توسعه را از منظر اسلامی می‌آورد. بحث فرجامین این مقاله، پرداختی کوتاه به نقش تربیت اسلامی در تحقق توسعه است و در آن از نقش تربیت اسلامی در توسعه اقتصادی، اجتماعی، علمی و آموزشی سخن می‌رود.

8) تربیت اسلامی و مشکلات جامعه اسلامی: این گفتار، کاوشی است در عوامل مشکلات جوامع اسلامی و مبانی تربیتی برخورد با آنها و نیز موضع تربیت اسلامی در مواجهه با پار‌های از مشکلات دامن‌گیر جوامع اسلامی. نگارنده در شرح این موضوع، نخست عوامل مشکلات در جوامع اسلامی را بررسی می‌کند و از عنایت قرآن به مشکلات جامعه می‌گوید و به رویکرد پیشگیرانۀ اسلام نسبت به مشکلات اشاره می‌کند؛ سپس، از مبانی تربیت اسلامی در مواجهه با مشکلات اسلامی یاد می‌کند (صبر، جهاد نفس، تزکیه نفس، تکریم نفس، آرامش و اطمینان روحی، هدایت و تقوا). نکتۀ بعدی بیان موضع تربیت اسلامی نسبت به برخی از مشکلات جامعه اسلامی است (بی‌سوادی، انحراف، بی‌توجهی به کاردستی، معضل مواد مخدر، ناآرامی و اضطراب و جنگ فکری).

9) مبانی تربیت جدید و آبشخور‌های آن در تربیت اسلامی: این مقاله، در پی پاسخ به این پرسش گزندۀ غربیان است که تربیت اسلامی در برابر تربیت جدید چه حرفی برای گفتن دارد؟

نگارنده در پاسخ به این پرسش از آموزش اجباری در اسلام می‌گوید (موضع اسلام نسبت به علم و تعلیم، مبانی نظری آموزش اجباری کودک در اسلام و میزان عمل به اصل آموزش اجباری)؛ سپس به آموزش مستمر و امکان و لزوم آن در اسلام و جایگاه آموزش مستمر در تمدن اسلامی و نیز اعمال اصل تربیت مستمر در جامعه اسلامی اشاره می‌کند و شروط پنجگانۀ اعمال این اصل را در تربیت اسلامی بشرح می‌آورد؛ آنگاه، از اصل هدایت و ارشاد در تربیت اسلامی می‌گوید و از مبانی نظری آن یاد می‌کند و به رویکرد عملی به این اصل در تربیت اسلامی می‌پردازد.

10) تلاشها و سهم دانشمندان مسلمان در اندیشۀ تربیتی: در این مقاله با گوشه‌‌‌هایی از آراء تربیتی ابن جماعه، ابن تیمیه، ابو حامد محمد غزالی و ابو الحسن ندوی آشنا می‌شویم.

11) روش‌شناسی در طرح نظریه تربیتی اسلام: این فصل از کتاب، کاوشی کوتاه و اجمالی است در باب اهمیت نظریه‌پردازی در حوزۀ تربیت، دلایل نیاز به پرداخت نظریه تربیتی اسلام، روش‌های اصولی اسلام که در پرداخت نظریه تربیتی اسلام باید بدانها تکیه کرد.

نگارنده برای تبیین آنچه آمد به مطالب زیر پرداخته است: اهمیت نظریه‌پردازی در تربیت (مفهوم نظریه، مفهوم نظریه در تربیت اسلامی و اهمیت نظریه‌سازی در تربیت)، نیاز به نظریه‌پردازی در تربیت اسلامی، روش ایجاد و طرح نظریۀ تربیتی در اسلام.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش