فضائل الصحابة

فضائل الصحابة، اثر احمد بن حنبل (164-241ق)، چنان‌که از عنوان آن هویداست مشتمل بر روایاتی است که در منقبت صحابه پیامبر(ص) نقل شده است. این کتاب اولین کتابی است که در این موضوع به دست ما رسیده استکتاب توسط وصی‌الله بن محمد عباس تحقیق شده است.

فضائل الصحابة
پدیدآوران	ابن حنبل، احمد بن محمد (نویسنده) عباس، وصي‌الله بن محمد (محقق)
عنوان‌های دیگر	ساير عناوين: کتاب فضائل الصحابه
ناشر	دار ابن الجوزي
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1430ق
چاپ	4
موضوع	احاديث اهل سنت - قرن 3ق. خاندان نبوت - فضايل صحابه - احاديث صحابه - فضايل
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏28‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ف‎‏6‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، صحابه (ابهام زدایی) را ببینید.

ساختار

در ابتدای کتاب دو مقدمه از محقق و مؤلف آمده، سپس متن کتاب که مشتمل بر 1962 روایت است آمده است. کتاب با فضایل عشرة مبشره (بنا بر روایتی مجعول، ده نفر از صحابه پیامبر بهشتی معرفی ‌شده‌ند. آن ده نفر شامل خلفای چهارگانه، عبدالرحمن بن عوف، زبیر، ابوعبیده جراح، طلحه، سعد بن ابی‌وقاص و سعید بن زید) شروع می‌شود و با فضایل عبدالله بن عباس پایان می‌یابد.

گزارش محتوا

مقدمه محقق دارای چهار فصل است. فصل اول به تعریف صحابه اختصاص یافته است. محقق، درباره تعریف «صحابه» می‌گوید: علما برای «صحابه» تعاریف زیادی مطرح کرده‌اند که بهترین آنها تعریف ابن حجر است: صحابی کسی است که پیامبر را باورمندانه ملاقات نموده و مسلمان دیده از جهان فروبسته است

محقق در ادامه این فصل به عدالت صحابه و ادله آن پرداخته است.

فصل دوم به کتبی که درباره صحابه و فضایلشان نگاشته شده است اختصاص یافته است. در این فصل تعداد زیادی از نویسندگان را برمی‌شمارد که در موضوع صحابه کتاب نگاشته‌اند. اولین آنها محمد بن سعد بن منیع (168-230ق) است و آخرین نفری که محقق از آنها یاد می‌کند ابن حجر عسقلانی (773-852ق) است.

فصل سوم به زندگی‌نامه احمد بن حنبل و آثار او اختصاص یافته است.

فصل چهارم مشتمل بر: نسخی که محقق در تحقیق کتاب از آنها استفاده کرده، انتساب نسخه به مؤلف، چگونگی تصحیح و تحقیق کتاب است.

مقدمه کتاب شامل طرق مختلف کتاب و روایاتی از پیامبر در فضایل صحابه است.

نکته مهم درباره روایات این کتاب این است که این کتاب به‌صورت متعارف تألیف احمد بن حنبل به حساب نمی‌آید، بلکه مجموعه روایاتی است که عبدالله بن احمد فرزند او از وی روایت کرده است به اضافه روایاتی که از طریق ابوبکر بن مالک قطیعی از عبدالله روایت کرده است و این دو شخص اخیر - عبدالله و قطیعی - علاوه بر مرویاتشان از احمد، روایاتی را از طریق مشایخ خود - غیر احمد - بر آن افزوده‌اند.

در خصوص کتاب «فضائل الصحابة» آمار روایات آن از مجموع ۱۹۶۲ روایت بر اساس تقسیم‌بندی فوق چنین است:

1. روایات عبدالله بن احمد از پدرش احمد بن حنبل: ۹۷۰ روایت؛
2. افزوده‌های عبدالله بن احمد از مشایخ خود، به‌غیر‌از پدرش: ۵۲۴ روایت؛
3. افزوده‌های ابوبکر قطیعی شاگرد عبدالله از مشایخ خود، به‌غیر‌از عبدالله: ۴۶۸ روایت

جلد اول کتاب با فضایل خلیفه اول آغاز می‌شود و با ذکر قسمتی از فضایل امیرالمؤمنین علی(ع) پایان می‌پذیرد.

جلد دوم با ادامه فضایل امیرالمؤمنین(ع) شروع می‌شود.

در این جلد بعد از ذکر فضایل عشره مبشره، روایاتی در فضائل فاطمه زهرا(س)، حسنین(ع)، همسران پیامبر(ص) و برخی دیگر از صحابه، برخی از اقوام و قبایل همچون بنی غفار و اسلم، اهل شام و یمن آمده است. کتاب با روایاتی در فضیلت عمرو بن عاص، معاویه، عباس بن عبدالمطلب و عبدالله بن عباس به پایان می‌رسد.

در این کتاب احادیث از حیث صحت و ضعف به چند قسم تقسیم می‌شوند: برخی از آنها صحیح، برخی حسن، تعدادی ضعیف و شماری از آنها در نهایت ضعف قرار دارند و این نوع از روایات فقط در این کتاب احمد بن حنبل نیست، بلکه در کتبی چون مسند نیز شیوه مؤلف چنین بوده است؛ لذا احمد بن حنبل درباره احادیث کتاب مسند گفته است: در کتاب مسند قصدم بر این بوده که احادیث مشهور را گردآوری کنم و چنین نبوده است که فقط به احادیث صحیح اکتفا نمایم؛ والا اگر چنین بود در مسند فقط به مسائل جزئی پرداخته می‌شد

هرچند روایات این کتاب از حیث سند گوناگون است، لکن سیره علمای عامه بر این بوده که احادیث این کتاب را اخذ کرده و در کتب خود ذکر کرده‌اند؛ کسانی چون حاکم نیشابوری، خطیب بغدادی، حسکانی، ابن عساکر، محب طبری، مزی، ابن ابی‌الحدید، ابن کثیر، ابن بطریق و..

عموماًروش محدثان شیعه و سنی همواره چنین بوده است که دقت و احتیاطی را که در خصوص روایات فقهی و حلال و حرام تکلیفی اعمال می‌کنند، در مواجهه با روایات غیر فقهی، اعم از روایات مربوط به فضائل، روایات اخلاقی و... اعمال نمی‌کنند و سخت‌گیری کمتری از خود نشان می‌دهند. فقیهان نیز درخصوص روایات سنن احکام مستحبی به قاعده «تسامح در ادله سنن» تمسک می‌جویند. احمد بن حنبل نیز همچون دیگر محدثین از این شیوه تبعیت کرده است. اما در خصوص روایات فضائل، وی اگر هم از چنین شیوه‌ای پیروی کرده باشد بدان معنی نیست که روایات آن بالجمله و همگی ضعیف باشند یا همه آنها بی‌عیب و صحیح قلمداد شوند

وضعیت کتاب

این کتاب دو جلدی شماره صفحات آن مسلسل‌گونه است؛ به‌نحوی که جلد دوم آن از صفحه 685 آغاز می‌شود.

پاورقی‌های کتاب به بررسی اسناد و منابع دیگر روایات اختصاص یافته است.

فهرست محتویات و فهارس فنی در پایان کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. محمودی، محمدکاظم، «فضائل أهل‌البيت(ع) من كتاب فضائل الصحابة»، المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الإسلامي، تهران، چاپ اول، 1425ق.
3. طباطبایی یزدی، محمد، «نگاهی بر تحقیق جدید «فضائل أميرالمؤمنين(ع) از احمد بن حنبل»»، تهران: پایگاه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (برگرفته‌شده در 24 آذر 1395)، به آدرس:

http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=16288