قوشچی، علی بن محمد
علاءالدين، على بن محمد سمرقندى (متوفی 879ق)، معروف به ملا على قوشچى و فاضل قوشچى، عالم، منجم، مفسر، محقق، متكلم، مدرس و ریاضیدان.
| نام | قوشچی، علی بن محمد |
|---|---|
| نام‌های دیگر | فاضل قوشچی
ق‍ش‍چ‍ی، علی بن محمد قوشچی، ع‍لاال‍دی‍ن قوشچی، فاضل |
| نام پدر | محمد |
| متولد | قرن 9 |
| محل تولد | سمرقند |
| رحلت | 879 ق در استانبول |
| اساتید | قاضى‌زاده رومى و الغ‌بيگ تيمورى |
| برخی آثار | الحاشیة علی حاشیة الخفري علی شرح القوشچي علی التجرید |
| کد مؤلف | AUTHORCODE12063AUTHORCODE |
ولادت
در شهر سمرقند ديده به جهان گشود. پدرش از خادمان امير الغ‌بيگ تيمورى، پادشاه ماوراءالنهر بود. او در دوران كودكى، مورد توجه الغ‌بيگ قرار گرفت و به سبب اين علاقه، الغ‌بيگ به او لقب فرزندى داد؛ چنان‌كه سلطان، كوچك‌ترين نكته محرمانه و سياسى كشور را از او پنهان نمى‌كرد.
تحصیلات
ملا على قوشچى، در جوانى براى كسب علوم گوناگون، به‌ويژه علم رياضى به کرمان رفت و پس از پايان تحصيلاتش به سمرقند بازگشت و رساله حل اشكال قمرى را براى الغ‌بيگ نوشت و بيش از پيش تحسين وى را برانگيخت.
اما كلمه قوشچى، لفظى تركى و مركب از دو لفظ قوش (به معنى مرغ) و چى (حرف نسبت) است. ملا على به اين نام شهرت يافت؛ زيرا نخست وظيفه داشت مرغان شكارى الغ‌بيگ را نگهدارى كند. الغ‌بيگ به علت علاقه‌اى كه به او داشت، بازدارى خود را در شكار به او مى‌داد يا به روايتى گاهى پرنده را بر دستش مى‌نهاد، پس به اين دليل به قوشچى شهرت يافت؛ البته قوشچى‌گرى از مناصب مهم دربارى بود.
قوشچى در سمرقند بيشتر علوم، به‌ويژه هيئت و رياضيات را از قاضى‌زاده رومى و الغ‌بيگ تيمورى آموخت.
قاضى‌زاده رومى از رياضى‌دانان سده نهم هجرى بود. او تحصيلات خود را در سرزمين روم انجام داد و سپس به خراسان و ماوراءالنهر هجرت كرد. او از نخستين استادان الغ‌بيگ و راهنماى وى در طرح رصدخانه سمرقند بود و پس از غياث‌الدين جمشيد كاشانى، مدير رصدخانه سمرقند شد و در تأليف زيج الغ‌بيگ شركت جست. يكى از آثار معروف او در رياضيات، «شرح أشكال التأسيس» است.
الغ‌بيگ، فرزند شاهرخ و نواده تيمور، پادشاهى بود كه به كشورگشايى علاقه نداشت و به علت علاقه‌اى كه به علوم گوناگون داشت، مدرسه‌اى در سمرقند بنا كرد كه نجوم مهم‌ترين موضوعى بود كه در آنجا تدريس مى‌شد. او دانشمندان روزگار خود را مأمور تشكيل رصدخانه سمرقند كرد. پيش از قاضى‌زاده رومى، غياث‌الدين جمشيد كاشانى، يكى از رياضى‌دانان و ستاره‌شناسان سده نهم، مديريت رصدخانه سمرقند را به عهده داشت و نزدیک به هفت سال در آنجا سرگرم كار رصد بود و در همان جا درگذشت. همچنين وى مبتكر كسرهاى اعشارى است. پس از غياث‌الدين جمشيد كاشانى و قاضى‌زاده رومى، قوشچى مأمور انجام رصد و زيج شد و زيج الغ‌بيگى را كه به زيج جديد معروف بود، به‌خوبى به پايان رساند.
رصدخانه سمرقند پايانى دردناك داشت. الغ‌بيگ بنيان‌گذار آنجا با خشم جمعى از روحانیان متعصب آن دوره كه با پژوهش‌هاى ستاره‌شناسى و دانش‌هاى پيشرفته سر ناسازگارى داشتند، روبه‌رو شد و محاكمه و سرانجام كشته شد و رصدخانه سمرقند نيز نابود گشت.
خوشبختانه پيش از آنكه بتوانند اين كار نابخردانه را انجام دهند، ملا على قوشچى، شبانه و مخفيانه به رصدخانه رفت و مجموعه بررسى‌ها و يادداشت‌هاى مربوط به رصدها را جمع‌آورى كرد و از سمرقند بيرون برد.
قوشچى به علت بى‌توجهى جانشينان الغ‌بيگ به دانش و پژوهش و يا به دليل انقلاب‌هاى سياسى بر سر جانشينى الغ‌بيگ، از توقف بيشتر در دستگاه تيموريان خوددارى كرد و روانه ديار غربت شد، سپس براى انجام فريضه حج به تبريز رفت و امير تبريز، اوزون حسن آق قويونلو به او احترام فراوان گذاشت. قوشچى براى بستن پيمان صلح ميان اوزون حسن و سلطان محمد عثمانى به استانبول رفت و با اصرار و خواهش سلطان محمد در آنجا ماند و در مدرسه اياصوفيه به تدريس پرداخت و رساله محمديه را در علم حساب به نام سلطان محمد عثمانى نوشت.
سلطان عثمانى براى قوشچى ماهيانه دويست درهم حقوق معين كرد و به فرزندان و بستگانش مقام و منصب داد.
قوشچى يكى از نخستين معلمان نجوم و رياضيات در تركيه بود و براى گسترش علوم در آن كشور كوشيد. قوشچى كسرهاى اعشارى را كه نخستين بار غياث‌الدين جمشيد كاشانى نوشته بود، در تركيه شناساند.
عبدالقادر بن حسن رويانى لاهيجى از رياضى‌دانان سده نهم، شاگرد قوشچى بود. او در دوره سلطان حسين تيمورى از مشاهير روزگار بود. از وى كتابى به نام زيج ملحض ميرزايى به فارسى به‌جاى مانده كه آن را به نام سلطان على ميرزا نواده سلطان ابوسعيد تيمورى نوشته است.
وفات
قوشچى به سال 879ق، در استانبول وفات يافت و در كنار قبر ابوايوب انصارى به خاک سپرده شد.
آثار
ملا على قوشچى، كتاب‌ها و رساله‌ها و حواشى فراوانى در رياضيات، نجوم، هيئت، منطق، كلام و... دارد كه به ترتيب عبارتند از:
- رساله محمديه در حساب؛
- ميزان الحساب (زبدة الحساب)؛
- رساله‌اى در حساب؛
- كتاب هيئت؛
- رساله فتحيه در علم هيئت؛
- شرح زيج الغ‌بيك به نام سلم السماء؛
- أجزاء القضية؛
- شرح تجريد الاعتقاد خواجه نصيرالدين طوسى؛
- محبوب الحمايل؛
- حاشيه بر اوايل شرح كشاف تفتازانى؛
- العنقود الزواهر في نظم الجواهر در علم صرف؛
- الفوائد في الأغلاط، به زبان عربى كه نسخه‌اى از آن به شماره 5 / 1482 س س در فهرست كتابخانه مجلس وجود دارد.
منابع مقاله
كتاب علوم و فنون، دوره دوم، شهريور 1389، شماره 129، از صفحه 98 تا 100 به قلم زهرا مؤمنى.