الشريعة إلی استدراك الذريعة

الشريعة إلی استدراك الذريعة، اثر سید محمد طباطبایی بهبهانی، کتابی است که به جهت رفع نقایص «الذریعه» آقابزرگ طهرانی (1293-1389ق) نوشته شده است.

الشريعة إلی استدراك الذريعة
پدیدآوران	طباطبايي بهبهاني، محمد (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	الذريعه الي تصانيف الشيعه
ناشر	مجلس شوراي اسلامى. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1425ق.= 2004م.= 1383ش
چاپ	چاپ اول
شابک	‎964-6690-23-8
موضوع	آقا بزرگ طهراني، محمد محسن، 1255 - 1348. الذريعه الي تصانيف الشيعه - فهرست‏ها نويسندگان شيعه - کتاب شناسي نسخه‌های خطی عربي - فهرست‏ها نسخه‌های خطی فارسی- فهرستها کتابهاي چاپي - کتاب شناسي
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏5‎‏ ‎‏آ‎‏7016 / 7835 ‏Z‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب حاوی مقدمه مؤلف و 590 عنوان کتاب است.

عناوین کتب به‌ترتیب حروف الفبا مرتب شده و نویسنده آن، پس از عنوان کتاب، نام نویسنده، موضوع کتاب، نسخ یا چاپ کتاب و چند کلمه از اول یا آخر کتاب را می‌آورد.

گزارش محتوا

مؤلف در مقدمه، به معرفی «الذریعه» و مؤلف آن پرداخته و ضرورت استدراک را مورد بررسی قرار داده و موارد مستدرک را ذکر نموده است.

«الذريعة إلی تصانيف الشيعة»، اثر عظیم و گران‌سنگ علامه آقابزرگ طهرانی (1293ق-‌1389ق) دائرة‌المعارف بزرگ کتاب‌شناسی شیعه می‌باشد که در 25 جلد، طی حدود نیم‌قرن از سال 1355ق تا 1398ق، در نجف و تهران به طبع رسید. مرحوم آقابزرگ طهرانی در این مجموعه تعداد 55095 عنوان کتاب را - که اگر کتاب‌هایی که در ضمن سایر مدخل‌ها معرفی شده به این عدد بیفزاییم، حدود 55500 عنوان کتاب می‌شود - در 11554 صفحه معرفی کرده است. وی در این معرفی‌ها به کتاب‌های شیعه (امامی، زیدی اسماعیلی) اعم از فارسی، عربی، ترکی، کردی و اردو به‌ترتیب نام اوّل کتاب‌ها و طبق حروف الفبا می‌پردازد.

طی سال‌های گذشته کتاب‌هایی درباره «الذریعه» تألیف شده است؛ از جمله تبویب الذریعه، اعلام الذریعه، تلخیص و ترجمه الذریعه، مقالات الذریعه، تعلیقات الذریعه، مستدرکات الذریعه و... که کتاب حاضر یکی از آن موارد است.

در این استدراک، نام کتاب، مؤلف، ملاحظات، اطلاعات نسخه‌شناسی و کتاب‌شناسی معرفی شده است و اکثر قریب‌به‌اتفاق این کتاب‌ها از فهرست کتابخانه مجلس و فهرست کتابخانه مرکز مطالعات و تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامی اخذ شده است.

نام کتاب‌ها به‌ترتیب حروف اوّل عناوین از الف تا یاءِ فهرست شده است که در مجلات بعدی به ساختار تألیف و ترتیب عناوین و فهارس خدشه وارد می‌سازد. در این مجموعه 590 عنوان کتاب فهرست شده است که بعضی عناوین کتاب‌ها با تسمیه ذوقی به دو نام یا سه نام معرفی شده و همه هم شماره مستقل دارد که با حذف مکررات و موارد مخدوش از نصف تعداد عناوین هم کمتر خواهد شد. این نوع ساختار و آمار برخلاف روش تدوین الذریعه می‌باشد و حتی بعد از ده‌ها سال از تألیف الذریعه هیچ نوآوری عرضه نشده است.

مطالبی که در این اثر عرضه شده است به قرار ذیل است:

1. معرفی آثاری از شیعه که در الذریعه نیامده است.
2. معرفی آثاری که صاحب الذریعه عنوان را ذکر کرده، ولی به نام مؤلف پی نبرده است.
3. معرفی آثاری که احیاناً توصیف آن‌ها در الذریعه مشتمل بر خطاهایی باشد.

متأسفانه این اثر دارای اشکالاتی است که برخی از آن‌ها چنین است:

از بدیهی‌ترین اشتباهات مؤلف در تدوین استدراک، اشتباه در تاریخ تألیف الذریعه است؛ چراکه الذریعه مانند تمامی دائرة‌المعارف‌ها و معجم‌ها محدود به زمان مشخص می‌باشد و به معرفی آثار مکتوب شیعه از آغاز قرن اوّل تا سال 1370ق پرداخته شده است. صاحب مستدرک مذکور، بعضی کتاب‌های تألیف‌شده بعد از این تاریخ را نیز به‌عنوان مستدرک آورده است، برای نمونه شماره‌های 18، 19، 93، 342 را نگاه کنید. عناوین مذکور از جمله کتاب‌های آیت‌الله سید علی موسوی بهبهانی‌اند (1264-1353ش) که طبقه ایشان بعد از صاحب الذریعه است.

از اشتباهات فاحش مؤلف، عدم دقت و توجه درباره «استدراک» است؛ در این کتاب مدخل‌هایی که در الذریعه فهرست شده است، دوباره به‌عنوان «مستدرک» معرفی شده و عدم آشنایی با الذریعه باعث شده است کتاب‌هایی که مرحوم آقابزرگ چند بار معرفی کرده، باز هم «مستدرک» تصور شود؛ برای نمونه: اولین عنوان معرفی‌شده در مستدرک حاضر «آئین بهین» است. آئین بهین، تألیف محمد عباس بن احمد بن محمد شروانی یمنی، در الذریعه (ج2، ص470) ذکر شده است.

اشتباهات دیگر:

شماره عناوین 242 و 244 با نام حاشیه شرح حکمة العین و حاشیه شرح المواقف که از روی فهرست مجلس به‌اشتباه تألیف کمال‌الدین مسعود شیروانی (995ق) محسوب شده است و همان‌ گونه که در كشف الظنون (ج1، ص685)، معجم المؤلفين (ج12، ص227) و فهرست دانشگاه تهران (ج3، ص‌238) مسطور است، تألیف کمال‌الدین مسعود شیرازی می‌باشد.

تاریخ وفات میر ابوالفتح حسینی سعیدی در صفحه 117، سال 976ق و در صفحه 122، سال 950ق نوشته شده است.و....

جلد دوم این اثر نیز منتشر شده که نویسنده کتاب اطلاعات کتاب‌شناختی آن را در مجله کتاب ماه ارائه داده است.

وضعیت کتاب

در پایان کتاب در ذیل عنوان کلی «اعلام»، موارد زیر جداجدا ذکر شده است:

1. عناوین؛
2. اسامی مؤلفین؛
3. اعلام وارده در متن؛
4. کتب وارده در متن؛
5. امکنه.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. صفری، علی‌اکبر، «نگاهی به الشريعة إلی استدراك الذريعة»، آینه پژوهش، خرداد تا شهریور 1385، شماره 98 و 99.
3. طباطبایی بهبهانی، سید محمد، «الشريعة إلی استدراك الذريعة (گاه‌نامه‌ای در راستای تکمیل کتاب‌شناسی شیعه)»، پیام بهارستان، آذر1382، شماره 30.
4. طباطبایی بهبهانی، سید محمد، «الشريعة إلی استدراك الذريعة (ج2)»، کتاب ماه کلیات، آذر 1384، شماره 96.

وابسته‌ها

الذريعة إلی تصانيف الشيعة