الفوائد المنتخبة، الصحاح و الغرائب
الفوائد المنتخبة، الصحاح و الغرائب، گزینش و تخریج روایات و سماعات ابوالقاسم یوسف بن احمد مهروانی همدانی (متوفی 468ق) است که توسط امام ابوبکر خطیب بغدادی (متوفی 463ق)، صورت گرفته است.
| الفوائد المنتخبة، الصحاح و الغرائب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مهروانی همدانی، یوسف بن محمد (نويسنده)
خطیب بغدادی، احمد بن علی (نويسنده) جربوعي، سعود بن عيد (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | الفوائد المهروانيا‌ت الفوائد المنتخبة، الصحاح و الغرائب للهمذانی |
| ناشر | المملکة العربية السعودية. وزارة التعليم العالي. الجامعة الإسلامية بالمدينة النمورة. عمادة البحث العلمي |
| مکان نشر | عربستان - مدينه منوره |
| سال نشر | 2002م , 1422ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | خطیب بغدادی، احمد بن علی، 392 - 463ق
احاديث اهل سنت - قرن 5ق محدثان اهل سنت حديث - تخريج حديث - فوائد |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | /م9ف9 122/5 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
سعود بن عید بن عمیر بن عامر جربوعی، کتاب را به‌عنوان پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود مورد تحقیق قرار داده و در سه جلد منتشر نموده است.
برای کتاب و اجزای آن نام‌های متفاوت و نزدیک به هم ذکر شده که محقق در مقدمه به آن اشاره کرده است[۱].
ساختار
جلد اول این اثر، حاوی مقدمه و قسم دراست (تحقیق و برسی) و شامل زندگی‌نامه ابوالقاسم مهروانی (فصل اول)، ابوبکر خطیب بغدادی (فصل دوم)، بررسی و تحقیق کتب فوائد حدیثیه (فصل سوم) و بررسی کتاب حاضر است.
جلد دوم و سوم، به متن تحقیق‌شده کتاب اختصاص یافته که دربردارنده 171 است.
در بخش اعظمی از جلد سوم به فهارس کتاب پرداخته شده است.
گزارش محتوا
صاحب‌نظران اهل سنّت، خبر را به مستفیض، غریب و عزیز تقسیم کرده‌اند. دکتر صبحی صالح پس از اینکه حدیث را به صحیح، حسن و ضعیف تقسیم می‌کند، می‌نویسد: و كما يوصف الصحيح بأنه مسند و متصل، يوصف بأنه متواتر أو آحادي و يجوز وصفه بأنه غريب أو مشهور (همان گونه که حدیث صحیح به مسند و متصل توصیف می‌شود، به متواتر و آحادی نیز توصیف می‌شود و نیز جایز است توصیف آن به غریب و مشهور).
دکتر نورالدین عتر در فصل دوم در مقام بیان انواع حدیث از جهت تعدد روات، می‌نویسد: و فيه هذه الأنواع: المتواتر، المشهور، المستفيض، العزيز، التابع، الشاهد (حدیث از جهت تعدد روات، مشتمل است بر این انواع: متواتر، مشهور، مستفیض، عزیز، تابع و شاهد).
عنوان مستفیض، غریب و عزیز، در کلمات صاحب‌نظران اهل سنّت و عالمان شیعه به‌کار رفته، با این تفاوت که برخی از اهل سنت، حدیث صحیح را مقسم این اقسام دانسته‌اند[۲].
دکتر نورالدین عتر در کتاب «شرح الشرح»، درباره تعریف «غریب»، چنین می‌نویسد: حدیث غریب، نزد محدثان، عبارت است از حدیثی که راوی آن، یک نفر باشد؛ چه راوی از امامی که احادیث او را جمع می‌کند، واحد باشد و یا از غیر امام[۳].
حاکم نیشابوری پس از بیان اینکه حدیث غریب، اقسام گوناگونی دارد، سه نوع از غریب الحدیث را با مثال برمی‌شمارد: انواع حدیث غریب، زیاد است. مهم‌ترین آنها سه نوع است: اول، نقل یک نفر از یک نفر... دوم، نقل اهل یک شهر از یک نفر... سوم، نقل یک فرد از اهل یک شهر.
دکتر عتر، حدیث غریب را از جهت دیگری تقسیم می‌کند. وی در این‌باره می‌نویسد: علما، حدیث غریب را از جهت طبقه غرابت، به اقسام زیادی تقسیم کرده‌اند که به دو قسم مهم، برگشت می‌کند: اول، «حدیث غریب از جهت متن و سند» و آن عبارت است از حدیثی که روایت نمی‌شود، مگر از جهت واحد (یعنی راوی در تمام طبقات، یک نفر است)؛ قسم دوم، «حدیث غریب تنها از جهت سند، نه متن» و آن عبارت است از حدیثی که نقل آن از راه‌های متعددی (از طریق یک راوی، یا صحابی و یا گروهی از راویان) مشتهر شود، سپس یک راوی، آن را از غیر آن جهتی که مشهور شده است، روایت کند.
لازم به ذکر است میان تعریف عالمان شیعی از اصطلاح «غریب» با تعریف عالمان سنی، تفاوت قابل توجهی وجود ندارد[۴].
معرفی محتوای کتاب و غرض خطیب بغدادی از گزینش احادیث آن:
- وی احادیثی از اصول و سماعات ابوالقاسم مهروانی (که از اقران و هم‌طبقه وی بشمار می‌آید) را با رعایت اصول زیر برگزیده است:
- احادیث مزبور، فوائد صحیحی باشد که از صحیحین و یا از یکی از آن دو استخراج شده است؛
- از احادیث فوائد غرائب باشد؛
- از احادیث فوائدی باشد که دارای علتی از علل است.
- لزوماً جمیع احادیث صحاح انتخاب‌شده در این کتاب، از احادیثی نیست که شیخان (بخاری و مسلم)، هر دو بر آن اتفاق داشته باشند؛ برخی، از متفردات یکی و بعضی، از متفردات دیگری است.
- غالب شیوخی که از آنها احادیثی برای مهروانی گزینش شده، از شیوخی که وی از آنها سماع نموده و از ایشان روایت کرده، نیستند.
- در چینش مطالب کتاب، نظم خاصی در نظر گرفته نشده، مگر اینکه آغاز هر جزء، ابتدا با حدیث یا احادیثی آغاز شده که در صحیحین وجود دارد و در این راستا نخست احادیث انفرادی بخاری و سپس احادیث انفرادی مسلم گزیده شده است و همه احادیث گزیده‌شده، از طریق شیخ وی (مهروانی) ابواحمد فرضی نقل شده است.
- در گزینش، هیچ‌یک از متون تکرار نشده، مگر متن برخی از احادیث، همچون: متن حدیث «وقوع الفأرة في السمن الجامد أو الذائب»، متن حدیث «أي الشرك أعظم؟»، متن حدیث «قبض العلم» متن حدیث «صلاة النبي(ص) علی خميصة لها أعلام» و متن حدیث «سعد بن أبي‌وقاص في عطاء النبي(ص).
- کتاب به پنج جزء تقسیم شده است[۵].
روش خطیب در تخریج احادیث:
- در پی هر حدیث، بلافاصله و مستقیما تخریج آن آمده، مگر یک حدیث که تخریج آن در پی حدیث بعدی صورت گرفته؛ چون هر دو دارای یک سند بوده‌اند.
- گاهی یک حدیث، متفق‌علیه بوده، ولی خطیب آن را تنها از صحیح بخاری یا صحیح مسلم، تخریج کرده است.
- گاهی خطیب، در اثنای تخریج حدیث مهروانی، تعدادی احادیث را برای تنبیه بر فایده‌ای مورد نظر، آورده است.
- گاهی اختلاف روات را در سند حدیث و لفظ آن تبیین کرده است.
و...[۶].
محقق برای آشنایی تفصیلی خوانندگان با این کتاب، در مبحث سوم از نوشته خود، تحت عنوان «تعریف کتاب و غرض خطیب از گزینش احادیث آن و روش وی در این گزینش»، مطلب مورد نظر خود را در چهار بعد زیر دنبال کرده است:
- معرفی محتوای کتاب و غرض خطیب بغدادی از گزینش احادیث آن.
- روش خطیب در تخریج احادیث.
- روش خطیب در بحث از طرق و اسانید.
- روش خطیب در بحث از روات[۷].
وضعیت کتاب
روشی که محقق در تحقیق متن کتاب، در پیش گرفته، عبارت است از:
- نسخه‌برداری از کتاب، مطابق با قواعد نحوی و املایی متعارف؛
- مقایسه نسخه رونویسی‌شده با اصل؛
- مقایسه با دیگر نسخ و ثبت تفاوت‌ها؛
- تأکید بر سلامت نص و ویراستاری آن؛
- شماره‌گذرای احادیث، آثار و اشعار و اعراب‌گذاری آنها؛
- ضبط اسماء، القاب و کلمات مشکل و... با حروف؛
- ذکر نشانی آیات؛
- توثیق نصوص به‌قدر توان و امکان؛
- تخریج احادیث و طرقی که مخرِّج در اثنای بحث خویش در مورد احادیث کتاب آورده (محقق مفصلا، در جلد 1، از صفحه 415 تا 416، نحوه این تخریج را توضیح داده است)؛
- ذکر اشارات لطیف و موجز در ترجمه اعلام غیر مشهور و بیان حال آنان از جهت جرح و تعدیل، بر اساس امهات کتب رجال؛
- تبیین معانی مفردات غریب، از کتب غريب الحديث، شروح الحديث و معاجم لغوی؛
- شناساندن اماکن و بلدان؛
- تهیه فهارس فنی[۸].
لازم به ذکر است که بسیاری از موارد فوق، در پاورقی صورت گرفته است.
پانویس
منابع مقاله