الحاشية علی الشفاء (الالهيات)

الحاشية على الشفاء (الإلهيات)، از آثار آقا حسین خوانسارى به زبان عربى است كه در آن به شرح بخش الهيات از كتاب شفاء نوشته بوعلى سينا، پرداخته است. درباره اين شرح چند نكته گفتنى است:

1. عمده مباحث شرح حاضر درباره الهيات بالمعنى الأعمّ است، جز دو فصل شش و هفت از مقاله اول كه وارد مباحث الهيات بالمعنى الأخص شده و مسئله وجوب و وحدت واجب‌الوجود و... را مورد بررسى قرار داده است.
2. اثر حاضر را آقاى حامد ناجى اصفهانى تصحيح و تحقيق كرده و مقدمه‌اى عالمانه به زبان فارسی بر آن افزوده و در آن، با توضيح درباره شرح حال محقق خوانسارى و معرفى حاشيه خوانسارى و شارحان شفاء (غياث‌الدين منصور دشتكى، ميرداماد و ملا صدرا)، به بررسى ويژگى‌هاى شرح اول و دوم محقق خوانسارى و مقايسه آن با حاشيه ملا اولیاء پرداخته و روش تصحيح اين كتاب را توضيح داده و نسخه‌هاى مورد استفاده براى تصحيح را شناسانده است.
3. مصحح در مقدمه‌اش كه در هشتم اسفند 1377ش نوشته، با تأكيد بر اينكه «محقّق خوانسارى با عنايت استوارى كه به شيخ و آراى وى دارد، در صدد تحكيم مبانى اصل كتاب مى‌باشد و از همين رو در پاره‌اى از موارد حتى اشكال‌هاى مقدّر بر شيخ را پاسخ مى‌گويد و در صدد توجيه و بيان صحّت كلام شيخ است، ولى البته وى در مواضع گوناگون به ستيزه با شيخ نيز برخاسته است و مطالب و عبارت‌هاى شيخ را به رشته نقد كشيده»، چند ويژگى ذيل را براى شرح حاضر با ذكر مثال توضيح داده است: 1. بررسى ادبى عبارت؛ 2. ردّ توجيه ادبى به‌نحو ديگر؛ 3. توجّه به اختلاف نسخ و ايجاد تفاوت معنى از آنها، توجه به اختلاف نسخ و ترجيح يكى؛ 4. تصحيح قياسى نسخه؛ 5. تعيين ارجاع‌هاى عبارت متن شفاء؛ 6. توجيه گفتار شيخ و پاره‌اى از تهافت‌هاى موجود در كلام وى؛ 7. تحليل كافى عبارت شفاء؛ وى در پاره‌اى از موارد با ذكر «ما حاصله» و شبيه آن به بررسى عبارت‌هاى متن پرداخته و گاه در بررسى خود از حدّ اعتدال خارج شده است، همچون بحث عرض ذاتى؛ 8. توجيه نهایى عبارت؛ 9. توجيه كلام شيخ و دفاع از او در مقابل صدرا؛ 10. توجّه به سير تطوّر آراء حكمى؛ 11. براهین نقلى و ارجاع توحيد به آن، با وجود دلايل عقلى در مسئله؛ 12. تحليل خاصّ از عرض ذاتى و تحقيق عرض ذاتى در موضوع علم و... و سرانجام اينكه اين شرح با توجه به ارجاعات مكرّر وى به تعليقه اشارات و حاشيه شرح تجريد، پس از اين دو كتاب مهم نگاشته شده؛ ازاين‌رو، دربردارنده آراء نهایى وى مى‌باشد.
4. آقاى حامد ناجى اصفهانى، تصحيح اين شرح و حاشيه را در شب چهارم شعبان سال 1419ق، به پایان رسانده، ولى متأسفانه مكان اتمام را مشخص نكرده است.
5. مصحح در اثر حاضر، پاورقى‌هایى افزوده و در آن نسخه‌بدل‌ها را آورده.و گاه ارجاع به منابع داده.و گاهى لغتى را معنا كرده.؛ ولیكن با بررسى اجمالى، پاورقى‌هاى توضيحى مفصل و يا انتقادى مشاهده نشد.
6. مصحح محترم براى تصحيح و تحقيق اين كتاب از منابع معتبر و متعددى (26 كتاب به زبان عربى و فارسی) استفاده كرده.؛ جز آنكه كتاب قصص العلماء نوشته ميرزا محمد تنكابنى كه ايشان از آن بهره برده و جزو منابعش قرار داده.، در نزد خبرگان علم تراجم و رجال و كتاب‌شناسان، ضعيف است و معتبر نيست.
7. دكتر سيد‌ ‎محمود يوسف ثانى تأكيد كرده است كه: كتاب شفا مفصل‌ترين كتاب فلسفه در عالم اسلام و مهم‌ترين كتاب فيلسوف بزرگ مشائى ابوعلى سينا و تأثيرگذارترين اثر فلسفى در ادوار تفكر اسلامى است و اين دائرةالمعارف عظيم فلسفى مشتمل بر يك دوره كامل فلسفه به معناى عام آن است كه همه شعب علوم عقلى را در بر مى‌گیرد و شفا در سه قسمت اصلى منطقيات، طبیعیات و الهيات تنظيم شده و هريك از آن سه نيز به شعب و فروع ديگرى منقسم شده است. او با اشاره به شروح كتاب شفا افزوده است: «... ارزش اين شروح و حواشى از جهت نوآورى‌هاى فلسفى و دقت در تبيين مبانى حكمت مشائى متفاوت است و طبقه‌بندى و ارزيابى آنها خود موضوع تحقيقى مستقل و جداگانه است. به اعتقاد محققان فلسفه اسلامى، مهم‌ترين حاشيه الهيات شفا، تعليقه صدرالمتألهين بر آن است كه عمدتاً مربوط به الهيات بالمعنى الأعم است، ولى از آنجا كه عمده سيطره صدرالمتألهين مربوط به ادوار پس از ظهور آخوند ملا على نورى است، در زمان خود او و پس از آن تا روزگار حكيم نورى، حوزه‌هاى علوم دينى در بخش معارف عقلى عمدتاً متأثر از حكمت مشاء بوده‌اند و نسبت به فلسفه صدرايى، نه موافقت كه نظر انتقادى نيز داشته‌اند. يكى از اين ديدگاه‌هاى انتقادى مربوط به حكيم نام‌آور عصر صفوى و معروف به استاد الكل في الكل آقا حسین خوانسارى است كه به‌ويژه از جهت تلقى حكماى مشائى از فلسفه صدرايى و مواضع نقد آنها بر اين فلسفه، قابل توجه است. حكيم خوانسارى در معقول، شاگرد ميرفندرسكى و در منقول شاگرد علامه ملا محمدتقى مجلسى است. بى‌شك يكى از مهم‌ترين و مفصل‌ترين آثار اين حكيم، حاشيه بر الهيات شفا است كه اينك با تصحيح آقاى حامد ناجى اصفهانى و به همت كنگره بزرگداشت آقا حسین خوانسارى طبع و نشر شده... اين حاشيه تا فصل هشتم الهيات شفاست و تا آنجا كه با تعليقه صدرالمتألهين همراه است، پيوسته ناظر بر آن مى‌باشد؛ هرچند كه اين نظارت از موضع انتقاد و ايراد صورت مى‌گیرد».
8. دكتر سيد‌ ‎محمود يوسف ثانى، دو انتقاد بر تصحيح شرح حاضر وارد كرده است: 1. مصحح محترم در مقدمه خود، متذكر نشده‌اند كه در تصحيح از كدام‌يك از شيوه‌هاى رايج و مقبول فن تصحيح استفاده كرده‌اند. تنها گفته‌اند كه تصحيح در سه مرحله انجام پذيرفت؛ در مرحله اول با بهره‌گیرى از سه نسخه به تصحيح تلفيقى نسخه‌ها پرداخته شد. ولى نگفته‌اند كه چرا از بين نسخ مختلف اين كتاب تنها سه نسخه خاص مورد استفاده قرار گرفتند و ديگر اينكه تصحيح تلفيقى به چه معناست و منظور از آن دقيقا چيست و چرا از اين شيوه در تصحيح استفاده شده است.

الحاشیة علی الشفاء (الالهیات)
پدیدآوران	ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده) محقق خوانساری، حسین بن محمد (شارح) ناجی اصفهانی، حامد (محقق)
عنوان‌های دیگر	شفاء. شرح
ناشر	کنگره آقا حسین خوانساری
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1378 ش
چاپ	1
موضوع	ابن سینا، حسین بن عبدالله، 370 - 428ق. الشفا - نقد و تفسیر فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 ما بعد الطبیعه - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏519‎‏ ‎‏/‎‏آ‎‏7‎‏ح‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

2. اين حاشيه به‌ويژه از جهت تعرضاتى كه به آراء صدرالمتألهين دارد، محتاج مقدمه‌اى تحليلى و مفصل در بررسى وجوه اين ايرادات همراه با داورى درباره آنهاست كه از اين جهت نيز خلأ به چشم مى‌خورد.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. مقاله «الحاشية على إلهيات الشفاء»، نوشته سيد‌ ‎محمود يوسف ثانى، منتشرشده در ماهنامه كتاب ماه ادبيات و فلسفه (از انتشارات خانه كتاب ایران)، مرداد 1378، شماره 22.