الإبانة في اللغة العربیة
الإبانة فی اللغة العربیة، تألیف سلمة بن مسلم عوتبی صحاری از علمای اباضی مذهب قرن پنجم هجری است. این اثر در شرح و توضیح الفاظ غریب ادبیات عرب به رشته تحریر درآمده و در چهار جلد با تحقیق عبدالکریم خلیفه، نصرت عبدالرحمن، صلاح جرار، محمد حسن عواد و جاسر ابوصفیه منتشر شده است.
| الإبانة فی اللغة العربیة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عوتبی صحاری، سلمة بن مسلم (نویسنده)
خلیفه، عبدالکریم (محقق) عبدالرحمن، نصرت (محقق) جرار، صلاح (محقق) عواد، محمدحسن (محقق) ابوصفیه، جاسر (محقق) |
| ناشر | سلطنة عمان. وزارة التراث القومي و الثقافة |
| مکان نشر | عمان - مسقط |
| سال نشر | 1420ق. = 1999م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| موضوع | زبان عربي - صرف و نحو
زبان عربي - معانیو بيان عروض عربي زبان عربي - تاريخ و نقد |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | /ع9الف2 / 6101 PJ |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه تحقیقی و متن اثر به ترتیب حروف الفباست.
گزارش محتوا
با توجه به حجم کتاب الابانة، تحقیق و تصحیح آن توسط یک گروه تحقیقی به سرانجام رسیده است: «در اواخر تابستان 1994م تلفنی از عالم فاضل شیخ محمود بن زاهر هنایی مستشار وزیر میراث فرهنگی در کشور عمان دریافت کردم که به من خبر داد که او در مجمع زبان عربی اردن به دیدار من می‌آید و من سعادت زیارتش را یافتم. وی پیشنهاد تحقیق نسخه خطی «الابانة» نوشته ابومنذر سلمة بن ابراهیم صحاری عوتبی را به من داد. و به جهت اهمیت موضوع و سنگینی کار توافق کردیم که گروهی از متخصصین به تحقیق این فرهنگ لغوی ارزشمند اقدام کنند. تعدادی از دانشمندان و خبرگان در تحقیق تراث دعوت مرا اجابت گفتند و... تحقیق این موسوعه مهم لغوی به بهترین وجه مورد تحقیق قرار گرفت و منتشر گردید»[۱].
در ابتدای کتاب شرح‌حال تحقیقی ارزشمندی از نویسنده ارائه شده است. در ابتدای این ترجمه به منابع مورداستفاده اشاره شده است. سپس نام و نسب وی مطرح شده و تأکید شده که ضبط اسم او «سَلِمَة» و نام پدرش «مُسَلَّم» است.[۲].
عوتبی آثارش را برای مطالعه و تحقیق نه ریاست و برای آموزش و تعلیم نه تقدم نوشته است. او در طول حیاتش به علم و تحقیق و تصنیف اشتغال داشته است.[۳].
او در توضیح روش خود در این کتاب می‌نویسد: «من در این کتاب همه الفاظ غریب و معانی عجیب را شرح و توضیح داده‌ام؛ تا خواننده در توضیح آن‌ها نیاز به رجوع به آثار دیگری نداشته باشد. غرض از این کار و هدف از نگارش این کتاب علم فقه است که اصل و مقدم بر همه علوم و جلیل‌ترین و کامل‌ترین آن‌هاست. هر معرفتی از این علم استنباط می‌شود».[۴]
عوتبی در این کتاب مهم‌ترین مسائل و موضوعات لغوی را بیان کرده است. او ابتدا معنای لغوی ابانه را بیان کرده است. سپس بابی را به موضوع «لسان و فصاحت و بیان» اختصاص داده است. همچنین فصلی را به «لحن» اختصاص داده و از اولین کسی که به عربی تکلم کرده و اولین کسی که به علم نحو عمل کرده سخن گفته است. او علمای عمان را معرفی کرده و بابی را به وجوه کلام مانند: تساوی، استعاره، سجع، تصحیف، رمز و مبالغه و غیر آن اختصاص داده است. در باب جداگانه دیگری نیز به صرف و ابنیه آن در کلام عرب پرداخته است. در فصلی نیز از «الفاظی که از کلام عرب نیست» بحث کرده است. باب‌هایی به وجوه لغت مانند حقیقت، مجاز، کنایه، اتباع، اشمام، ابدال ... حروف مقطعه قرآن، حروف معانی و ... اختصاص داده است.[۵]
نام کتاب توسط یکی از شاگردان یا ناسخین کتاب وضع شده است. این عنوان در بخش دوم از نسخه خطی آمده است: «این جزء دوم از کتاب الابانة تألیف شیخ امام ابومنذر سلمة بن مسلم بن ابراهیم عوتبی صحاری عمانی است».[۶]
مطالب کتاب به ترتیب حروف الفبا مرتب شده است؛ اما این ترتیب گاه در برخی مفاد یک حرف رعایت نشده است؛ به‌عنوان‌مثال «بسل» قبل از «بسر» یا «حنس» قبل از «حبس» و یا «جرس» قبل از «جبس» ذکر شده است. گاه نیز مسأله‌ای در حرف جیم آمده و حق آن بوده که در حرف الف بیاید.[۷]
نویسنده گاه به تحقیق دقائق بعضی از مباحث نحوی پرداخته است؛ به‌عنوان‌مثال بحث مستوفایی درباره «أنَّ» و تتبع دقائق آن داشته که به ندرت در مصدر دیگری ذکر شده است. همچنین بحث کاملی در رابطه با «کان» یا در موضوع «دخیل و معرب» و برخی مسائل دیگر مانند وجوه لغت استعاره، تشبیه، مقلوب و منقول داشته است. در بحث از «کلا و کلتا» نیز مسأله اختلاف بصریون و کوفیون را متعرض شده و دیدگاه خود را درباره این آراء مطرح کرده است. وی از تکرار مطالبی که در تألیفات دیگرش مطرح کرده خودداری کرده و بحث را به کتاب خاص ارجاع می‌دهد.[۸]
عوتبی در این موسوعه لغوی از مصادر فراوان و مباحث متنوعی استفاده کرده است. مهم‌ترین کتاب‌های لغوی و معجم‌ها، دیوان‌های شعری تا قرن چهارم و استفاده از شواهد قرآنی و شعری و احادیث نبوی و امثال را از روش خود قرار داده است، مشهورترین این مصادر نوشته‌های ابن قتیبه مانند: «الانواء»، «تأویل مشکل القرآن» و «ادب الکاتب» است. او به «العین» خلیل بن احمد فراهیدی و به کتب ابن درید به‌ویژه «الجمهرة» توجه داشته است. همچنین اعتماد زیادی به کتاب «الزاهر فی معانی کلمات الناس» انباری داشته و بیشتر مباحث «الزاه»ر را نقل کرده است. آثار دیگری که از آن‌ها در نگارش «الابانه» استفاده شده را نویسنده در مقدمه خود آورده است.[۹]
وضعیت کتاب
فهارس آیات قرآن، احادیث و آثار، شعر، رجز، مصرع‌ها، امثال، اعلام، مصادر تحقیق و مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.
آدرس آیات و روایات و مستند مطالب و توضیحات ارزشمندی در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.