أجوبة المسائل المهنائية

أجوبة المسائل المهنائية يا جوابات المسائل المدنيات.مجموعۀ پاسخ‌هایى است كه توسط جمال‌الدين ابومنصور حسن بن يوسف بن مطهر حلى اسدى، معروف به علامۀ حلى (م 726 ق) به سؤالات سيد‌ ‎مهنّا بن سنان، قاضى مدينة النبى داده شده است.

أجوبة المسائل المهنائیة
پدیدآوران	علامه حلی، حسن بن یوسف (نویسنده) مامقانی، محی‌الدین (مقدمه‌نویس)
ناشر	مطبعة الخيام
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1401 ق
چاپ	1
موضوع	اسلام - پرسشها و پاسخها فقه جعفری - قرن 8ق. - پرسش‏ها و پاسخ‏ها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏183‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏الف‎‏3
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ارزش و اعتبار

اگر چه این مجموعه به صورت كتب متداول، تأليف نشده است اما به علت این كه حاوى مباحث تفسيرى، اعتقادى، فقهى و حتى کتاب شناسى با ارزشى مى‌باشد از جايگاه خاصى برخوردار است.

از آنجايى كه این جواب‌ها در رابطه با سؤالات فردى كه مسند قضاوت را در شهر مهمى چون مدينة النبي به عهده داشته است، مى‌باشد و این شهر مركز برخورد آرا و نظريات شیعیان و اهل تسنن بوده است و بسيارى از سؤالات نيز به صورت فقه مقارنه‌اى مطرح شده است، کتاب آمیخته‌اى از فقه استدلالى و همین طور فقه مقارنه‌اى مى‌باشد.

مباحث فقهى كه در کتاب مطرح شده عمدتاً از کتاب طهارة، اطعمه و اشربه، صلاة، نكاح و قضاء مى‌باشد.

علاوه بر مباحث تفسيرى، اعتقادى و كلامى در المسائل المهنائية الثالثة و همین طور تاريخ ولادت علامۀ حلى در شب جمعه 27 رمضان 648 ق، و تاريخ ولادت فرزندش در نيمۀ شب 20 جمادى الأولى سال 682 ق، فهرستى از كتب علامۀ حلّى تا سال 720ق به قلم وى ذكر شده است كه گنجينۀ با ارزش و مهمى در شناخت كتب وى و تاريخ تأليف آنان مى‌باشد.

به این فهرست، در الذريعة و أعيان الشيعة و ساير كتب تراجم و کتاب شناسى به كرات استناد شده است كه از آن موارد کتاب تحصيل الملخّص، تنقيح القواعد و مدارک الأحكام را مى‌توان ذكر كرد.

گردآورنده

اين کتاب به همت فخر المحققين گردآورى شده و مهنا بن سنان نيز پس از نگه‌دارى یک نسخه از آن، نسخه‌هاى ديگرى را استنساخ نموده و به مناطق مختلف فرستاده است.

در الذريعة در رابطه با جمع‌آورى این کتاب به نقل از فخر المحققين در پایان نسخه‌اى از آن كه به کتاب أسئلة الآمليّة ضمیمه شده آورده است:

بسم الله الرحمن الرحيم هذه المسائل و أجوبتها صحيحة سئل والدي عنها فأجاب بجمیع ما ذكره‌هاهنا و قرأتها أنا على والدي قدس‌سره و رویتها عنه و قد أجزت لموالانا السيد‌ ‎الإمام العالم العامل المعظم... حيدر بن سيد‌ ‎سعيد تاج‌الدين علي بادشاه ابن السيد‌ ‎السعيد ركن‌الدين حيدر العلوی الحسيني.

و همین طور راجع به استنساخ آن توسط مهنا بن سنان مى‌نویسد:

و نسخ السيد‌ ‎مهنا السؤالات و الأجوبة بخطه بعين صورتها بلا زيادة و نقصان لما سأله بذلك و عنه المولى عز‌الدين بن نور‌الدين علي أبيسعيد و انتشرت النسخ عنه.

از طرفى با توجه به احاطۀ مهنا بن سنان به كتب مختلف علامۀ حلى و سؤال از بعضى از مباحث کتاب قواعد الأحكام، مختلف الشيعة و غيره مى‌توان از این کتاب به عنوان منبعى معتبر و كمیاب در تفسير بعضى از نظريات وى استفاده نمود.

شخصيت مهنا بن سنان

اگر چه مهنا بن سنان در ابتداى سؤالات با تواضع بسيار با علامۀ حلّى مكاتبه نموده و حتى از تعبير «مملوك» نسبت به خود استفاده نموده است امّا عظمت مقام علمى وى آنچنان است كه علامۀ حلّى در مقدمۀ سه کتاب المهنائية با تعابير بسيار بلند و ارزشمندى از وى ياد نموده كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.

هو السيد‌ ‎الكبير النقيب الحسيب النسيب المعظم المرتضى

فخر السادة و زين السيادة

معدن المجد و الفخار و الحكم و الآثار

الجامع للقسط الأوفى من فضائل الأخلاق

الفائز بالسهم المعلى من طيب الأعراق

مزين ديون القضاء بإظهار الحق على المحجّة البيضاء عند ترافع الخصماء

نجم الملّة و الحقّ و‌الدين مهنى بن سنان الحسينیالقاضي بمدينة جدّه رسول‌اللّه صلى‌الله‌عليه‌وآله

الساكن مهبط وحي رسول‌الله سيد‌ ‎القضاة و الحكماء رئيس الخاص و العام

شرف أصغر خدمه و أقلّ خدامه برسائل في صمنها مسائل دالة على جودة قريحته و كمال فطنه

و كشف عن حدسه الصائب و فكره الثاقب.

در ابتداى مهنائيۀ دوم و همین طور مهنائيۀ سوم نيز از همین تعابير استفاده شده است.

و در خطبۀ صفحۀ 161 از تعبير به «فوجدتها صادرة عن نفس قدسيّة و فكرة نورانيّة و فيض إلهي و تأييد رباني، زاكيا فيها طريق التحقيق مسالكا فيها مسالك التدقيق» استفاده نموده است.

در أمل الآمل نيز از وى تعبير شده است به فاضل فقيه محقق.

اجازۀ علامه به مهنا

در ابتداى این مجموعه سؤال‌ها و جواب‌ها، علامۀ حلّى به سه گونه اجازۀ نقل كتب خود و ديگران را به مهنا داده است كه نشان از اعتماد فوق العادۀ علامه به او دارد.

یکى از این اجازه‌ها در ابتداى أجوبة المسائل المهنائية الأولى است كه علامه طرقش به بعضى از بزرگان را ذكر نموده است و در سال 719ق در حلّه آن را نوشته است.

اجازۀ دوّم در سال 720ق نوشته شده كه در آن، وى تأليفاتش را نام برده است.

در اجازۀ سوّم كه در خطبۀ کتاب ذكر شده است علامه این موارد را اجازه داده است:

1 - جمیع مصنفاتي و مؤلفاتي و مقرواتي

2 - مصنفات والدي

3 - جمیع ما صنفه جدي في الأصول و الحديث

4 - جمیع ما صنف قدماء علمائنا بطريق إسنادي إليهم

5 - جمیع مصنفات خواجه نصير‌الدين الطوسي

6 - جمیع مصنفات فخر‌الدين الرازي

تاريخ تأليف

قسمت‌هاى مختلف کتاب در زمان‌هاى متفاوتى تأليف شده است كه عبارتند از:

أجوبة المسائل المهنائية الأولى در سال 717ق تأليف شده و در خطبۀ آن آمده است:

فنظرها رحمه‌الله عند الاجتماع به في الحلة المحروسة سنة سبع عشر و سبع مائة.

أجوبة المسائل المهنائية الثالثة در محرم سال 720ق نوشته و تدوین شده است.

أجوبة المسائل المهنائية، در اواسط سال 720ق نوشته شده و در خطبۀ آن آمده است: و كتب هذه الأسطر محمد بن مطهر في منتصف محرم سنة عشرين و سبع مائة.

زمان چاپ

آنچنان كه در الذريعة و أعيان الشيعة آمده است این کتاب فقط از دو مجموعۀ مهنائيۀ اول و دوم تشكيل شده بوده است.

اما بعدها در سال 1401ق مهنائيۀ سوّم نيز به آن اضافه شده است و بنظر مى‌رسد كه تاريخ انتشار کتاب موجود نيز همان سال 1401ق باشد.

نسخه‌ها

در الذريعة جلد 5 صفحۀ 238 به چهار نسخه اشاره شده است.

1 - نسخۀ متعلّق به سيد‌ ‎عبدالحسين حجت.

2 - نسخه‌اى مربوط به کتابخانۀ شيخ عبدالحسين تهرانى.

3 - نسخه‌اى متعلق به آستان قدس رضوى و به خط سيد‌ ‎على بن عطاء الله حسینى جزائرى، مربوط به سال 994ق كه صورت اجازۀ علامۀ حلى در سال 720ق در آن هست.

4 - نسخه‌اى متعلّق به کتابخانۀ سيد‌ ‎محمدباقريزدى نوۀ سيد‌ ‎محمد كاظم يزدى صاحب العروة الوثقی. این نسخه به خط ملا رستم على جرفادقانى گلپايگانى و مربوط به سال 975ق مى‌باشد.

در مقدمۀ کتاب إرشاد الأذهان و کتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به دو نسخه‌اى كه متعلّق به آستان قدس رضوى است اشاره نموده است.

نسخه‌اى كه به خط احمد بن على حسینى جزائرى است با شمارۀ 2822 و نسخه‌اى كه به خط عطاء الله حسینى جزائرى است با شمارۀ 2 - 2330 مشخص شده‌اند.

مطالب

کتاب موجود حاوى چهار مجموعه از سؤالات و جواب‌هاى آنها مى‌باشد كه عبارتند از:

1 - أجوبة المسائل المهنائية الأولى، صفحات 17 تا 110، شامل 184 مسأله. در این قسمت همۀ مسائل فقهى هستند مگر مسائلى كه در ذيل آمده است.

مسائل 1، 2، 3، 10، 12، 16، 19، 33، 34، 59، 87، 137، 149 اعتقادى

مسائل 10، 179 تفسيرى

مسألۀ 170 رجالى

مسائل 57 و 58 تفاوت مسائل و كتب اصولى با كتب روايى، مى‌باشند.

2 - أجوبة المسائل المهنائية الثانية، صفحات 111 تا 133، شامل 39 مسأله، در این کتاب تمام مسائل به جز 12، 13، 14، 26، فقهى هستند.

3 - أجوبة المسائل المهنائية الثالثة، صفحات 137 تا 157، شامل 28 مسأله و فهرست مؤلفات علامۀ حلى و تاريخ ولادت وى و فرزندش فخر المحققين مى‌باشد.

تاريخ ولادت‌ها در خطبۀ کتاب، و فهرست تأليفات وى در آخر کتاب، صفحات 155 تا 157 ذكر شده است.

کتاب سوّم تمام مسائل آن بجز مسائل 1، 2، 15، 24، 25، فقهى هستند.

4 - أجوبة المسائل المهنائية، صفحات 161 تا 173، شامل 25 مسأله، تمام مسائل بجز مسألۀ 6، فقهى هستند.

در الذريعة و أعيان الشيعة به دو مجموعه از آنها يعنى مهنائيۀ اوّل و دوم اشاره نموده است و ظاهرا از سال 1401 ق، دو مجموعۀ بعدى به آنها ضمیمه شده است.

كلام بزرگان

الذريعة: المسائل المهنائية للسيد‌ ‎مهنا بن سنان بن عبدالوهاب الجعفري العبدي الحسينیالمدنیو هي اثنتان أولى و ثانية، أرسلهما إلى العلامة الحلّي، فكتب جواباتهما كما مرت و في الثانية سئل عن مولد فخر المحققين ولد العلامة و قد مرت جوابات المسائل المهنائية.

أمل الآمل: نجم‌الدين مهنا بن سنان بن عبدالوهاب الحسينیالمدنیفاضل فقيه محقق، له مسائل إلى العلاّمة و للعلاّمة جواباتها.

فوائد رضویه: سيد‌ ‎مهناى مذكور، صاحب مسائل مدنيات است و آن مسائلى است كه از آیت‌الله علامۀ حلى سؤال كرده و آن بزرگوار جواب فرموده و علامه، حمد و ثناى عظيم از او فرموده.

در کتاب‌هاى تراجم و کتاب شناسى فقط از حاشيۀ خواجه اسماعيل خواجویى اصفهانى (م 1173 ق) ذكر شده كه در أعيان الشيعة به نقل از صاحب روضات، از آن تعبير به «إنّها مدوّنة لطيفة» شده است.

لؤلؤ البحرين: هو صاحب الأسئلة المشهورة إلاّ أن العلاّمة - رضوان‌الله‌عليه - لم يوفقها حقها من الأجوبة كما لا يخفى على من راجعها مع دقة تلك المسائل و احتياجها إلى مزيد البحث.

منابع مقاله

- الذريعة/2 72، /3 397، /4 464، /5 232، 233، 236، 237

- الذريعة6 / 22، 57، /7 110، /20 239، 370

- أعيان الشيعة /3 403، /5 396، 406، /6 272، /10 168 تا 170

- أمل الآمل /2 328، 329

- رياض العلماء /5 222

- ريحانة الأدب /4 174

- بحار الأنوار ج /107 143 تا 151

- فوائد رضویه، 688

- لؤلؤ البحرين، 208