الفتوحات المكية

الفتوحات مکیه فی معرفة الأسرار المالكیة و الملكیة، معروف به «الفتوحات المكیة»، اثر محمد بن علی الحاتمی الاندلسی مشهور به «ابن عربی» مفصلترین و ژرفترین اثری است که در عرفان به نگارش در آمده است.

الفتوحات المکیة
پدیدآوران	ابن عربی، محمد بن علی (نویسنده)
ناشر	دار إحياء التراث العربي
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	یکم
موضوع	عرفان - متون قديمي تا قرن 14 تصوف - متون قديمي تا قرن 14
زبان	عربی
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ف‎‏2 / 283 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

علامه حسن‌زاده آملی معتقد است تاکنون نه‌تنها فتوحات مکیه بلکه هیچ‌یک از مصنفات شیخ در عالم مؤلفات؛ دومی مانند خود ندیده است، به‌خصوص فصوص و فتوحات را باید از کرامات خاص به او دانست ذلک فضل الله یوتیه من یشاء.

انگیزه تألیف

ابن عربى در مورد انگيزه تأليف فتوحات مى‏گويد: «پس از اين كه در تونس از ولى خود ابو محمد عبد العزيز (ابو محمد بن ابى بكر قرشى از عارفان بزرگ آن ديار) جدا شدم و به قصد زيارت خانه خدا به سمت مكه عزيمت نمودم، در مكه خداوند در خاطرم افكند تا فنون معارفى را كه در غيبت خود تحصيل نموده بودم به ولى خود بشناسانم و از جواهر علومى كه به آن دست يافته بودم به او هديه نمايم لذا اين رساله را براى او و همه ياران پاك و برگزيده و صوفيان حقيقت‏جو و نيز براى دوستمان عبد الله بدر حبشى تأليف نمودم.»

زمان تألیف

وی در سال 599 ق رسماً تألیف این اثر را آغاز کرد و در سال 636- دو سال قبل از رحلتش- آن را به پایان رسانید.

ساختار

ابن عربی این کتاب را در پانصد و شصت باب تبویب و بر شش قسم تقسیم نموده که هر قسمی شامل چندین باب است: نخست قسم معارف است که شامل هفتادوسه باب می‌باشد و دوم قسم معاملات است که شامل یکصد و شانزده باب است و سوم قسم احوال است که شامل هشتاد باب است و چهارم قسم منازل است که شامل یکصد و چهارده باب است و پنجم قسم منازلات است که شامل هفتادوهشت باب و ششم قسم مقامات است که شامل نودونه باب، که روی‌هم پانصد و شصت باب متصل و ملاحق است که از معارف تا مقامات را فرا گرفته است.

وی در باب پانصد و پنجاه‌ونه، چکیده‌ای از فتوحات را در 118 صفحه ارائه كرده است. این باب كه پس از باب مربوط به نماز از پرحجم‌ترین بابهای كتاب است، با مشخص كردن هر باب از ابتدای فتوحات تا باب 475 را خلاصه كرده است ولی از باب‌های 476 تا 558 به صورتی بسیار گذرا گذشته است.

وی این اثر را اثری عظیم نه‌تنها برای معارف اسلامی بلكه برای تمام انسان‌ها به یادگار گذارده است.

این نکته را باید دانست: هر مطلبی که در فتوحات آمده باید به دیده انتقاد در آن نگریست زیرا از زمان شیخ تاکنون هر که خواسته مذهب و نظر خودش را در آن گنجانیده و کلمات را تصحیف و تحریف کرده است و این تصحیفات و تحریفات بیشتر در مسائلی که مربوط به شیعه و پس از تشکیل دولت مستقل شیعی که، مخالف حنبلی و حنفی و غیرهم بودند بیشتر پدیدار گشت

عبدالوهاب شعرانی متوفی 973 ه در چند جای کتاب کبریت احمر و کتاب یواقیت و جواهر تنصیص نموده است که معاندین در فصوص و فتوحات، دس نموده‌اند تا شیخ محی‌الدین عربی را بدنام کنند و چندین موارد مدسوس را نام برده است و در ابتدای یواقیت در این موضوع به‌تفصیل بحث کرده است و گوید تا نسخه‌ای که از روی نسخ شیخ استنساخ شده بود که موارد مشکوک را در آن ندیده‌ایم. یکی از نمونه‌های بارز تحریف آن باب سیصد و شصت و ششم درباره قائم آل محمد (ع) است.

گزارش محتوا

مؤلف اساس فتوحات را بر وحدت وجود بنیان کرده است و در جای‌جای کتاب از آن پرده بر داشته است. این انگاره توحیدی پیش از ابن عربی صورت کاملی نداشت اوست که این بُعد از نصوص دینی را إثاره کرده و به جهانیان عرضه داشته و پس از او هر که در این وادی قدم گرفت جیره‌خوار خوان اوست.

از دیگر ارکان این کتاب بحث از انسان کامل است وی معتقد است حق‌تعالی در آینه دل انسان کامل که خلیفه خودش است، تجلی می‌کند و عکس انوار تجلیات از آینه دل او بر عالم افاضه می‌گردد و عالم به سبب این تجلیات محفوظ و باقی می‌ماند.

این بُعد از تحقیقات مؤلف نیز سرچشمه نگارش کتاب‌های مستقلی در این باب گردید بزرگانی چون قونوی، نسفی؛ جیلانی و...در این باب قلم زده‌اند.

بقیه مباحث کتاب بر آن دو رکن پای ریزی شده‌اند. در معارف از حکمت علمی و عملی و در مقامات از تبتل تا فنا را پایه پایه تا لقاءالله بیان کرده است و ابعاد و مراتب مختلف آن را چنان به خامه آورده که همگان انگشت حیرت به دندان گرفته‌اند.

اهميت کتاب

موقعيت علمى و اهميت فتوحات را مى‏توان چنين بيان نمود:

1. حاصل و نتيجه تلاش علمى و عرفانى ابن عربى را كه در مجموعه‏اى از تأليفات او از كتاب‏ها و رساله‏ها پراكنده است، در اين كتاب مى‏توان مشاهده نمود، كتابى كه مؤلف آن حدود سى سال جهت پديد آوردنش تلاش نمود و حاصل فكر و تحقيق و كشف و شهود خود را در آن به وديعه نهاد.
2. فتوحات، دایرة‌المعارفى است كه در آن معارف اسلامى در ابعاد مختلفش از قرآن و حديث و فقه و كلام و تفسير و تاريخ و ادبيات و آداب سلوك و تأملات و مكاشفات با صبغه‏اى عرفانى عرضه شده است.
3. مجموعه‏اى است بى‏ بديل از مهم‏ترين مسائل عرفان عملى از مراحل، منازل و مقامات سير و سلوك و حالات و مقامات اقطاب و ابدال و اوليا و مباحث عرفان نظرى از وحدت وجود و ولايت و انسان كامل و مراتب تجليات اسماء و صفات حق و...
4. كتابى است بسيار تأثیرگذار در تحول فكر و انديشه در جهان اسلام، كه نمونه‏هايى از اين تأثير را در حوزه‏هاى عرفانى و خانقاهى و ادبى به‌خصوص شعر و فلسفى به‌ویژه حكمت متعاليه شاهديم.

وضعیت کتاب

كتاب فتوحات در دو نسخه توسط مؤلف آن نوشته شده است كه در نسخه دوم بسيارى از مطالب موجود در نسخه اول حذف و مطالب ديگرى به آن افزوده شده است، نسخه خطى موجود به خط مؤلف همان نسخه دوم است و نسخه اول نيز به خط يكى از پيروان او كه در زمان حيات مؤلف نوشته است موجود می‌‏باشد.

به دليل توجه عالمان و عارفان به اين كتاب، دست‌نوشت‌هاى متعددى از آن پديد آمده است تا آنجا كه به گفته عثمان يحيى تنها در كتابخانه سليمانيه در استانبول بيش از يكصد نسخه خطى از فتوحات موجود مى‌‏باشد.

كثرت نسخ خطى هرچند انتساب كتاب را به ابن عربى قطعى مى‏‌سازد اما احتمال دس و تحريف را نيز در آنها تقويت مى‌‏كند، اگر آنچه شعرانى درباره كتاب فتوحات گفته است صحيح باشد، متعجب مى‏شويم كه چه مقدار از اين مهم‏ترين كتاب ابن عربى از آن اوست و چه مقدار از آن منسوب به اوست. شعرانى مى‏گويد هنگامی‌که درصدد تلخيص كتاب فتوحات برآمد با عباراتى مواجه گرديد كه به گمان او با عقايد مسلم كافه مسلمين تعارض داشت او پس از اندكى شك و ترديد آنها را حذف كرد و روزى اين مطالب را با شيخ شمس‌الدین (متوفاى سال 955 ه. ق) كه نسخه‏اى از فتوحات را به خط خود نوشته و با نسخه مؤلف در قونيه مقابله كرده بود در ميان گذاشت، و پس از خواندن آن دريافت كه هیچ‌یک از عباراتى كه وى حذف كرده بود، در آن نسخه موجود نيست. شعرانى نقل مى‏كند كه براى وى مسلم گرديد كه نسخه‏‌هاى فتوحات كه در زمان وى در مصر رواج داشت، شامل قسمت‌هایی مى‏شد كه به نام مؤلف جعل شده بود و در مورد كتاب فصوص و ديگر آثار وى نيز چنين كارى صورت گرفته بود.

عثمان يحيى اولين ناشر فتوحات را امير عبدالقادر جزايرى دانسته و همو نيز مى‏گويد كه فتوحات تا سال 1329ه. ق سه بار در قاهره انتشار يافت.

اين كتاب بارها به‌صورت افست و بدون تحقيق فنى چاپ شد، تا این‌که به مناسبت هشت‌صدمین سال تولد ابن عربى به درخواست گروه فلسفه و علوم اجتماعى شوراى عالى حمايت از فنون و ادبيات و علوم اجتماعى در مصر و با تأييد اين شورا و با همكارى بخش تاريخ اديان انجمن عالى تحقيقات در سوربن فرانسه و شوراى عالى فرهنگ مصر به شكلى فنى و با تحقيقى شايسته و تبويبى مناسب و فهرست‏هايى ارزشمند به چاپ رسيد.

آنچه از اين چاپ در اختيار است 14 مجلد است كه مشتمل بر 106 جزء و 161 باب از مجموع 560 باب مى‏باشد.

و چنانكه محقق كتاب «دكتر عثمان يحيى» گفته است مباحث كتاب مطابق تقسيم‏بندى مؤلف در نسخه دوم فتوحات تنظيم شده كه بر اساس آن مطالب كتاب به اسفار و اجزاء و ابواب تقسيم شده است و در مقدمه هر يك از اسفار، چكيده‏اى از مطالب آن عرضه شده و هر سفر به چندين فهرست از قبيل آيات قرآنى، احاديث، امثال و حكم، اشعار، شرح‌حال خودنوشت (آنچه ابن عربى از زندگى خود در آن جلد گزارش كرده زير عنوان السيرة الذاتية آمده است)، اصطلاحات عرفانى و... مزين گشته است.

با توجه به این‌که تحقيق كتاب بر اساس چهار نسخه مهم (يعنى نسخه خطى قونيه كه درواقع نسخه دوم كتاب به قلم محيى الدين است و نسخه خطى بايزيد كه بر اساس نسخه اول فتوحات نوشته شده و نسخه خطى فاتح به قلم اسماعيل بن سودكين از شاگردان ابن عربى و نسخه مطبوع در سال 1329 ه. ق در قاهره) صورت گرفته است، مى‏توان اين چاپ را نسخه‏اى كامل از فتوحات دانست كه مطالب حذف شده از دست‏نوشت اول مؤلف و مطالب افزوده شده در دست‏نوشت دوم را در بر دارد.

شروح کتاب

در مورد شرحهای فتوحات از كتابهای زیر میتوان نام برد:

1. شرح خطبه فتوحات به قلم محمد بن المغربی الجزائری
2. حواشی بر فتوحات اثر علاءالدوله سمنانی
3. شرح اثر علی بن احمد بن علی بن محمد البعلی الأشعری(م1804 ه)
4. شرح عبدالله الصلاحی (م1182 ه) بر جمله اولی از مقدمه فتوحات
5. أنفس الواردات اثر عبدالله البسنوی(م1054 ه) بر جمله اولی از مقدمه فتوحات
6. شرح مشكلات الفتوحات اثر عبدالكریم الجیلی (م8208 ه)بر برخی از فقرات باب 559
7. و...

از دیگر پژوهشهای صورت گرفته بر روی فتوحات مكیه می‌تواند از گزیده‌های آن به قلم عبدالوهاب شعرانی یاد كرد: وی در چند اثر از آثار خود مثل الیواقیت و الجواهر، لواقح الانوار القدسیه فی بیان قواعد الصوفیه، الكبریت الأحمر فی بیان علوم الكشف الاكبر، النفحات القدسیه فی بیان قواعد الصوفیه می‌کوشد تا گزیده‌ای از فتوحات ارائه دهد و از نظریات ابن عربی دفاع كند.

منابع مقاله

1. ابن عربی، محمد بن علی. بی‌تا. فتوحات مكیه. بیروت: دارصادر
2. ابن عربی، محمد بن علی(1384). فتوحات مكیه، ترجمه محمد خواجوی. چاپ سوم، تهران: انتشارات مولی
3. بجنوردی، سید كاظم و همكاران(1385). دائرة المعارف بزرگ اسلامی(چاپ سوم) تهران: مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
4. حسن‌زاده آملی، حسن(1372). هزار و یک نكته. چاپ سوم، تهران: مركز نشر فرهنگی رجاء
5. شعرانی؛ عبدالوهاب(1388). الكبریت الاحمر(طلای سرخ)، ترجمه احمد خالدی، چاپ اول، تهران: انتشارات سروش
6. یحیی، عثمان (1413). مؤلفات ابن عربی: تاریخها و تصنیفها، مصر، قاهره: دارالصابونی و دار الهدایه
7. یحیی، عثمان (1366). مجله تحقیقات اسلامی، تابستان - شماره 4 متن سخنرانی استاد عثمان یحیی كه در روز چهارشنبه دهم تیرماه 1367 در محل بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی ایراد شده است.