دیوان حسن کاشی
دیوان حسن کاشی، مجموعه اشعار کمال‌الدین حسن بن محمود کاشی آملی، از شاعران شیعی قرن هفتم هجری قمری، در ستایش ائمه اطهار(ع)، است. کتاب به کوشش سید عباس رستاخیز و با مقدمه حسن عاطفی منتشر شده است.
| دیوان حسن کاشی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کاشی، حسن (نویسنده)
رستاخیز، عباس (گردآورنده) عاطفی، حسن (مقدمه‌نویس) |
| ناشر | مجلس شورای اسلامی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1389ش. |
| چاپ | چاپ دوم |
| شابک | 978-600-5594-29-4 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /د9 / 5443 PIR |
ساختار
کتاب، مشتمل است بر مقدمه رسول جعفریان، مقدمه حسن عاطفی و مجموعه اشعار کاشی به‌ترتیب قصاید، ترکیب‌بندها و ترجیع‌بندها، مسمطات، مخمّسات، مسدّسات و مربّعات، غزلیات و رباعیات.
گزارش محتوا
در بخشی از مقدمه‌ای که حسن عاطفی بر اثر نوشته در توصیف این اثر می‌خوانیم: دیوان مولانا حسن کاشی مجموعه‌ای است شناخته‌شده از مناقب و مدایح علی(ع) و ائمه اطهار(ع) که سروده وی است و در آن تردیدی نیست. مگر آنکه اشعار مشابه دیگران به دیوان شاعر راه یافته باشد و یا امکان آن نیز وجود دارد که مدایح دیگری هم بوده، که به هنگام فراهم‌سازی دیوان از قلم افتاده باشد[۱].
با وجود غلبه شاعران اهل تسنن در قرن هفتم و هشتم هجری، شعر شیعی و مدح و منقبت امامان شیعه(ع) مورد عنایت برخی از شاعران، از جمله حسن کاشی بوده است. وی با وجود گرمی بازار مدح و ستایش پادشاهان و امیران، صرفا به ستایش رسول اکرم(ص) و اهـل بیت ایشان، به‌ویژه امیرالمؤمنین، حضرت علی(ع) پرداخته است. او با بهره‌گیری از طبع نیرومند و به‌کار بردن صور خیال و ترکیبات زبانی خاص و زیبا، به مهم‌ترین مضامین شیعی، در اشعار خـویش توجه نموده که شعر وی را به‌مثابه ابزار و رسانه‌‌ای قوی برای ترویج و تبلیغ مذهب تشیع درآورده است. با نظر به این امر، در بررسی مضامین شیعی در اشعار حسن کاشی به این نکته دست می‌یابیم که وی در عرصه شعر شیعی بسیار قدرتمندانه عمل کرده و می‌توان او را از دیـدگاه حجم گسترده سروده‌هایش، بزرگ‌ترین شاعر شیعی قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قلمداد کرد. از نظر هنر شاعری نیز گرچه همپای بزرگان نامدار شعر فارسی قرار نمی‌گیرد، اما زبانی روان، فصیح و توانا دارد. اشعار او سرشار از تصاویر شعری است؛ تصویرهایی که در خدمت مذهب و اعتقاد شاعر قرار دارد. شعر او پـر از تلمیح است و ایـن تلمیحات یکی از ویژگی‌های بارز سبکی در شعر اوست. از نظر محتوایی، اشعار کاشی مجموعه‌ای از اعتقادات کلامی است که با پشتوانه احادیث نبوی و استدلال‌های عقلی و نقلی، شاعر را در ترویج مذهب شیعه و عقیده استوار خویش یاری کرده است. طبعا چنین موضوعی بیشتر از هر چیز، از قرآن و حدیث مایه گـرفته است[۲].
مضامین شیعی در اشعار حسن کاشی
با توجه به این‌که حسن کاشی تمام هنر شعری خویش را در خدمت مذهب شیعه و مولا علی(ع) قرار داده، مهم‌ترین ویژگی شعر او نیز همین مضامین هستند. شعر شیعی، هم مدیحه دارد، هم مرثیه و هم حماسه؛ ازاین‌رو در آینه شعر شیعی، تصویری از فضیلت‌ها و مظلومیت‌ها و درعین‌حال جلوه‌هایی از حماسه را مشاهده می‌کنیم. در میان اشعار گوناگون، آنچه به مقولـه‌‌هایی همچون: ولایت علی بن ابی‌طالب و اولاد معصومش(ع )، محبت ذوی‌القربی، فضایل، مناقب و مراثی عترت پیامبر اکرم(ص) و مسائل کلامی شیعه و امثال آنها مرتبط گردند، به‌نوعی «شعر شیعی» محسوب می‌شوند. در ادامه به مواردی از مهم‌ترین مضامین شیعی در اشعار حسن کاشی اشاره و برای هرکدام، نمونه یا نمونه‌هایی ذکر خواهد شد[۳]:
- غدیریه، ولایت و وصایت علی بن ابی‌طالب و اولاد معصومش(ع):
- وصی احمد مرسل، امام خلـق دو عالم
- که گشت بر ره یأجوج فتنه خنجر او سد
- همو که داد نبوت به مصطفاش، همو کـرد
- به فر بـازوی حیدر سرای شرع مرمد
- ز تاج‌دار«لعمرك » جدا مکن تو علی را
- که حق اوست ز بعد نبی نیابت احمد
- جدا کند ز بهشت برین خـدای مر او را
- که او ز جهل، علی را جدا کند ز محمد
- چه اختلاف کنی با شهی که در صفت او
- خدای پاک به قرآن نمود معنی بی‌حد
- خجسته شوهر زهرا تویی و باب دو گـوهر
- بـه اتفـاق دو عـالم گــزین سید اوحـد[۴].
- مدح و منقبت امام علی و ائمه معصوم(ع):
- زانکه هم‌نفس پیمبر بود از آن دادش خــدای
- پاره‌ای از نفس پیغمبر ورا جفت گـزین
- گوهر دریای عصمت، فاطمه، کز رتبتش
- آفرین بر جان پاکش باد از جان‌‌آفرین
- یازده معصوم پاک از نسل ایشان دان که نیست
- در قیامت غیر از ایشان کس شفیع المذنبین[۵].
- حماسه عاشورا:
- ای دل کنون که عاشر ماه محرم است
- شادی مکن که نوبت شادیت در غم است
- بـر آل مصـطفی بـه ارادت بنال زار
- گر در سحاب دیده تو را قطـره‌ای نم است
- از نـاودان دیــده کعبـه در ایـن عـزا
- بر روی خـاک مکه همه آب زمزم است[۶].
- تولی و تبری:
- بیم صراط و موقف حشرش کجا بود؟
- هر دل که بر ولای علی زینهار کرد
- صاحب‌قبول حضـرت عزت کسی بود
- کز دوستی‌اش بر ورق دل نگـار کـرد[۷].
- شفاعت:
عذر این مشتی گنهکاران امت را بخـواه چون شفیع جرم مایی، یا علی موسی الرضـا[۸].
مضامین دیگری چون ظهور منجی، آیات نازله در شأن حضرت علی(ع) و ائمه(ع) مانند آیات ولایت، هل أتی، مباهله، تطهیر، صادقین و... و روایات صادره در مورد شأن آن حضرت(ع) مانند حدیث منزلت، مدینة العلم، افضلیت ضربه شمشیر آن حضرت بر عبادت ثقلین و...، اشاره به رویدادهای صدر اسلام مانند مباهله، ليـلة المبيت، جنگ احد، خیبر و خندق، زاده شدن حضرت علی(ع) در کعبه، رد الشمس، مسائل کلامی شیعه مانند توحید و عدل و اختیار و افضلیت حضرت علی(ع) بر صحابه و منصوص بودن امامت آن حضرت(ع) و... در اشعار شیخ حسن کاشی بسیار یافت می‌شود[۹].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای دیوان آمده است و تصاویر نسخ خطی، نمایه‌ها (شامل نمایه‌های نام‌ها و خاندان‌ها، جاها، صور بلاغی) و کتابنامه، در ا نتهای آن.
پس از همه این موارد، مقدمه کوتاهی از حسن عاطفی به زبان انگلیسی در انتهای اثر آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه حسن عاطفی.
- مهرآوران، محمود؛ نعمتی، فرج‌الله، «مجمع البحرین معنی، بررسی شیوه شاعری و مضامین شیعی حسن کاشی»، مجله تاریخ ادبیات، پاییز و زمستان 1390- شماره 69، به آدرس: