دیوان حسن کاشی
دیوان حسن کاشی، مجموعه اشعار کمال‌الدین حسن بن محمود کاشی آملی، از شاعران شیعی قرن هفتم هجری قمری، در ستایش ائمه اطهار(ع)، است. کتاب به کوشش سید عباس رستاخیز و با مقدمه حسن عاطفی منتشر شده است.
| دیوان حسن کاشی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کاشی، حسن (نویسنده)
رستاخیز، عباس (گردآورنده) عاطفی، حسن (مقدمه‌نویس) |
| ناشر | مجلس شورای اسلامی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1389ش. |
| چاپ | چاپ دوم |
| شابک | 978-600-5594-29-4 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /د9 / 5443 PIR |
ساختار
کتاب، مشتمل است بر مقدمه رسول جعفریان، مقدمه حسن عاطفی و مجموعه اشعار کاشی به‌ترتیب قصاید، ترکیب‌بندها و ترجیع‌بندها، مسمطات، مخمّسات، مسدّسات و مربّعات، غزلیات و رباعیات.
گزارش محتوا
در بخشی از مقدمه‌ای که حسن عاطفی بر اثر نوشته در توصیف این اثر می‌خوانیم: دیوان مولانا حسن کاشی مجموعه‌ای است شناخته‌شده از مناقب و مدایح علی(ع) و ائمه اطهار(ع) که سروده وی است و در آن تردیدی نیست. مگر آنکه اشعار مشابه دیگران به دیوان شاعر راه یافته باشد و یا امکان آن نیز وجود دارد که مدایح دیگری هم بوده، که به هنگام فراهم‌سازی دیوان از قلم افتاده باشد[۱].
با وجود غلبه شاعران اهل تسنن در قـرن هـفتم و هـشتم هجری، شعر شـیعی و مـدح و مـنقبـت امـامان شـیعه(ع) مورد عنایت برخی از شاعران، از جمله حسن کاشی بوده اسـت. وی بـا وجـود گرمی بازار مدح و ستایش پادشاهان و امیران، صرفا به ستایش رسـول اکرم(ص) و اهــل بیـت ایشان، به‌ویژه امیرالمؤمنین، حضرت علی(ع) پرداخته اسـت. او بـا بهره‌گیری از طبع نیرومند و به‌کار بردن صور خیال و ترکیبات زبانی خاص و زیبا، به مهم‌ترین مضامین شیعی، در اشـعار خـویش تـوجه نموده که شعر وی را به‌مثابه ابزار و رسانه‌‌ای قوی برای تـرویج و تبلیغ مـذهب تشـیع درآورده است. با نظر به این امر، در بررسی مضامین شیعی در اشعار حسن کاشی به این نـکته دسـت مـی‌یابیم که وی در عرصه شعر شیعی بسیار قدرتمندانه عمل کرده و مـی‌تـوان او را از دیــدگاه حـجم گسترده سروده‌هایش، بزرگ‌ترین شاعر شیعی قرن هفتم و اوایـل قـرن هشـتم هجـری قلمداد کرد. از نظر هـنر شـاعری نـیز گرچه همپای بزرگان نامدار شعر فارسی قرار نمی‌گیرد، امـا زبانی روان، فـصیح و تـوانا دارد. اشـعار او سرشار از تصـاویر شـعری اسـت؛ تصـویرهایی که در خدمت مذهب و اعتقاد شاعر قـرار دارد. شـعر او پـر از تلمـیح اســت و ایــن تـلمیحـات یکی از ویژگی‌های بارز سبکی در شعر اوست. از نظر محتوایی، اشعار کاشـی مجموعـه‌ای از اعتقـادات کلامی اسـت که با پشتوانه احادیث نبوی و استدلال‌های عقلی و نقلی، شاعر را در ترویج مذهب شـیعه و عـقیده اسـتوار خویش یاری کرده است. طبعا چنین موضوعی بیشتر از هر چیز، از قرآن و حدیث مـایه گـرفته است[۲].
مضامین شیعی در اشعار حسن کاشی
با توجه به این‌که حسن کاشی تمام هنر شعری خویش را در خدمت مذهب شیعه و مـولا علـی(ع) قرار داده، مهم‌ترین ویژگی شعر او نیز همین مضامین هستند. شعر شیعی، هم مدیحه دارد، هـم مرثیه و هم حماسه؛ ازاین‌رو در آینه شعر شیعی، تصویری از فضیلت‌ها و مظلومیت‌ها و درعین‌حال جـلوه‌هـایی از حماسه را مشاهده می‌کنیم. در میان اشعار گونـاگون، آنچـه بـه مقولـه‌‌هـایی همچون: ولایت علی بن ابی‌طالب و اولاد معصومش(ع )، محبت ذوی‌القربی، فضایل، مناقـب و مراثی عترت پیامبر اکرم(ص) و مسائل کلامی شیعه و امثال آنـها مـرتبط گردند، به‌نوعی «شعر شیعی» محسوب می‌شوند. در ادامه به مواردی از مهم‌ترین مضامین شیعی در اشعار حسن کاشی اشاره و برای هرکدام، نمونه یـا نـمونه‌هایی ذکر خواهد شد[۳]:
- غـدیریه، ولایـت و وصایت علی بن ابی‌طالب و اولاد معصومش(ع):
- وصـی احمـد مرسـل، امـام خلـق دو عـالم
- که گشت بر ره یأجوج فتنـه خنجـر او سـد
- همو که داد نبوت به مصطفاش، هـمـو کـرد
- بـه فـر بــازوی حـیـدر ســرای شـرع مرمـد
- ز تاج‌دار«لعمـرك » جـدا مکن تـو علـی را
- که حـق اوسـت ز بعـد نبـی نیابـت احمـد
- جـدا کنـد ز بهشـت بـرین خـدای مـر او را
- که او ز جهـل، علـی را جـدا کنـد ز محمـد
- چه اختلاف کنی بـا شـهی که در صـفت او
- خدای پاک به قـرآن نمـود معنـی بـی‌حـد
- خجسته شوهر زهرا تـویی و بـاب دو گـوهر
- بــه اتفــاق دو عــالم گــزین ســید اوحــد[۴].
- مدح و منقبت امام علی و ائمه معصوم(ع):
- زانکه هم‌نفس پیمبر بـود از آن دادش خــدای
- پاره‌ای از نفس پیغمبـر ورا جفـت گـزین
- گوهر دریای عصمت، فاطمـه، کز رتـبـتش
- آفـرین بـر جان پاکش بـاد از جـان‌‌آفـرین
- یازده معصوم پاک از نسل ایشان دان که نیسـت
- در قیامت غیر از ایشان کس شـفیع المـذنبین[۵].
- حـماسه عـاشورا:
- ای دل کنون که عاشر ماه محرم اسـت
- شادی مکن که نوبت شادیت در غـم اسـت
- بــر آل مصــطفی بــه ارادت بنــال زار
- گر در سحاب دیده تو را قـطـره‌ای نـم اسـت
- از نـــاودان دیـــده کعبــه در ایــن عــزا
- بر روی خـاک مکه همـه آب زمـزم اسـت[۶].
- تولی و تبری:
- بیم صـراط و مـوقـف حشـرش کجـا بـود؟
- هر دل که بـر ولای علـی زینهـار کرد
- صـاحب‌قبـول حضـرت عـزت کسـی بـود
- کز دوسـتی‌اش بـر ورق دل نگـار کـرد[۷].
- شفاعت:
عـذر این مشتی گنـهکاران امـت را بخـواه چون شفیع جرم مـایی، یا علی موسی الرضـا[۸].
مضامین دیگری چون ظهور منجی، آیات نازله در شأن حضرت علی(ع) و ائمه(ع) مانند آیات ولایت، هل أتی، مباهله، تطهیر، صادقین و... و روایات صادره در مورد شأن آن حضرت(ع) مانند حدیث منزلت، مدینة العلم، افضلیت ضربه شمشیر آن حضرت بر عبادت ثقلین و...، اشاره به رویدادهای صدر اسلام مانند مباهله، ليـلة المـبيت، جنگ احد، خیبر و خنـدق، زاده شـدن حضرت علی(ع) در کعبه، رد الشمس، مسائل کلامی شیعه مانند توحید و عدل و اختیار و افضلیت حضرت علی(ع) بر صحابه و منصوص بودن امامت آن حضرت(ع) و... در اشعار شیخ حسن کاشی بسیار یافت می‌شود[۹].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای دیوان آمده است و تصاویر نسخ خطی، نمایه‌ها (شامل نمایه‌های نام‌ها و خاندان‌ها، جاها، صور بلاغی) و کتابنامه، در ا نتهای آن.
پس از همه این موارد، مقدمه کوتاهی از حسن عاطفی به زبان انگلیسی در انتهای اثر آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه حسن عاطفی.
- مهرآوران، محمود؛ نعمتی، فرج‌الله، «مجمع البحرین معنی، بررسی شیوه شاعری و مضامین شیعی حسن کاشی»، مجله تاریخ ادبیات، پاییز و زمستان 1390- شماره 69، به آدرس: