رسائل صوفیة مخطوطة

رسائل صوفیة مخطوطة، مجموعه‌ای است شامل ده رساله عرفانی که به همت سعید عبدالفتاح گردآوری شده است، این رسائل عبارتند از:

1. الروض الأنیق فی وصول الطالبین إلی مقام التحقیق، اثر شیخ محمد بن محمود بن علی الدامونی الشافعی (المتوفی بعد سنة 1208ه‍) این رساله در موضوع عرفان عملی می‌باشد.
2. تفسیر فاتحة الکتاب و أسرار بسم الله الرحمن الرحیم، اثر شیخ اکبر محی‌الدین ابن عربی (المتوفی سنة 638ه‍)
3. نفحات القرب و الإتصال بإثبات التصریف لاولیاءالله تعالی و الکرامات بعد الإنتقال، اثر شیخ أحمد بن محمد المکی الحسینی الحموی (المتوفی سنة 1098ه‍) مؤلف این اثر را در اجابت درخواست وزیر عبدالرحمن باشا به رشته نگارش در آورده است. موضوع این رساله پیرامون اثبات تصرفات و کرامات اولیاءالله بعد از ارتحالشان می‌باشد.
4. رسالة فی دَوَران الصوفیة، اثر شیخ علی بن محمد الجمالی التونسی (المتوفی سنة 1248ه‍) این رساله در نقد اندیشه قائلین به حرمت سماع صوفیان می‌باشد.
5. رسالة لباس الفتوة اثر علی بن محمد وفا (المتوفی سنة 807)، این وجیزه در موضوع إنسان کامل شناسی و حالات عارفان سخن گفته است.
6. فتح الحق فی الجمع و الفرق، اثر شیخ أحمد بن یوسف الحریثی (المتوفی سنة 862ه‍) این رساله در کشف وجه تنوع انواع انسانی در عین جمع آن‌ها است.
7. الغرر فی فضائل عمر، اثر جلال‌الدین سیوطی (المتوفی سنة 911ه‍) این رساله چهل حدیث پیرامون خلیفه دوم است.
8. الدعاء بأسماء سور القرآن الکریم، اثر مؤلفی گمنام این رساله منظومه‌ای مناجاتی می‌باشد.
9. أسرار الوجود المعروف بالهیئة السُّنیّة فی الهیئة السَّنیة، اثر جلال‌الدین سیوطی (المتوفی سنة 911ه‍) این رساله در موضع طبیعیات از منظر آیات و روایات است.
10. رسالة وحدة الوجود اثر ملّا عبدالرحمن الجامی (المتوفی سنة 898ه‍) این رساله در صدور کثرت از وحدت در چهار ساحت احدیت، واحدیت، ربوبیه و امتدادات آن، می‌باشد.

رسائل صوفیة مخطوطة
پدیدآوران	عبدالفتاح، سعید (گردآورنده)، ابن عربی، محمد بن علی (نویسنده)، سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر (نویسنده)، میلی، علی بن محمد (نویسنده)، وفا، علی بن محمد (نویسنده)، جامی، عبد الرحمن بن احمد (نویسنده)، حریثی، احمد بن یوسف (نویسنده)، حموی، احمد بن محمد (نویسنده)،
ناشر	دارالکتب العلمیة
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1428ق.
چاپ	یکم
موضوع	تصوف - مجموعه‌‏ها، عرفان - مجموعه‏‌ها، تفاسیر عرفانی - قرن 7ق.، تفاسیر (سوره فاتحه)، تفاسیر (بسم الله الرحمن الرحیم) عمر بن خطاب، 40 قبل از هجرت - 23ق. - فضایل، وحدت وجود (عرفان)، فتوت - متون قدیمی تا قرن 14، شعر، دعاها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ ‎‏/‎‏ع‎‏2‎‏ر‎‏5 / 288 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

1- «الروض الأنیق فی وصول الطالبین الی مقام التحقیق» این رساله بر اساس عدد هفت ساختار بندی شده است. این رساله با یک مقدمه و بیان هفت منزل در سلوک إلی الله تعالی بحث را به سوی هفت شأن از نفس ناطقه با توجه به اوصاف ذمیه و حمیده‌اش سوق داده و سپس به سیزده دسیسه از دسائس نفس پرداخته و سرآخر با یک خاتمه رساله را به پایان برده است.

2- «تفسیر فاتحة الکتاب و أسرار بسم الله الرحمن الرحیم» این رساله که بخش عمده این مجموعه را به خود اختصاص داده دارای سه بخش کلی می‌باشد:

أ‌. اصل رساله، وجیزه‌ای است مثل سایر رسائل این مجموعه و در 63صفحه به پایان می‌رسد.

ب‌. ملاحق تفسیرالفاتحة لإبن عربی، این بخش در 53 صفحه خود تفسیر مجددی از ابن عربی بر آن سوره مبارکه می‌باشد.

ت‌. تابع ملاحق تفسیر الفاتحة؛ تأویل أم الکتاب عند ابن عربی. این بخش در 15 صفحه به سوال 154 حکیم ترمذی از مؤلف اختصاص دارد که پرسیده بود:

ما تأویل «أم الکتاب» فإنّه إدخرها من جمیع الرسل له و لهذه الأمة؟ (تأویل «أم الکتاب» چیست؟ و حال آن‌که پروردگار آن را از جمیع رسل برای پیامبر(ص) و امت وی ذخیره کرده بود.)

با اتمام این بخش تفسیر ابن عربی در این مجموعه به پایان می‌رسد.

3- «نفحات القرب و الإتصال بإثبات التصریف لاولیاءالله تعالی و الکرامات فی الحیاه و بعد الانتقال»، ساختار رساله بدین‌سان می‌توان به تصویر کشید:

أ‌. مقدمه در طرح موضوع سخن

ب‌. واژه‌شناسی

ت‌. دلیل بر حقیقت کرامت

ث‌. دلیل بر جواز وقوع کرامت پس از مرگ

ج‌. بحث از تصریف اولیاء

ح‌. مصداق شناسی کرامت در غالب تنبیه و خاتمه

4- «رسالة فی دَوَران الصوفیة» این وجیزه در دو مرحله به اثبات حلیت سماع صوفیان پرداخته است. مرحله اول بیان ادله مخالفان، مرحله دوم نقد ادله می‌باشد.

5- «رسالة لباس الفتوة» این وجیزه از ساختاری پیروی نمی‌کند و مباحث در ذیل عنوان «قال رضی الله عنا به» برگزار شده است که قول یکی از مریدان علی بن محمد وفا است که گفته‌های وی را جمع‌آوری کرده است، وی در پایان رسالة می‌گوید هذا مما ألقاه علی مریدیه.

وی این عنوان را 36 مرتبه تکرار کرده و مطالب را در ذیل آن برگزار کرده است مطالب گاه در حد یک نکته‌اند و گاه تا چند صفحه طولانی می‌شود.

6- «فتح الحق فی الجمع و الفرق» در غالب یک مقدمه و شش فصل ساختار بندی شده است. آن شش فصل عبارتند از:

أ‌. جمع فی فرق

ب‌. فرق و جمع

ت‌. جمع فی جمع

ث‌. فرق فیه جمع

ج‌. فرق

ح‌. جمع

7- «الغرر فی فضائل عمر» در این رساله چهل حدیث در مورد خلیفه دوم جمع‌آوری شده است، مخرِج و مصدر روایت را بیان می‌نماید و در برخی موارد در مورد اعتبار سند حدیث اظهار نظر نموده و در برخی نیز به بیان غریب الفاظ روایت می‌پردازد. در آخر رساله را با خاتمه‌ای به پایان برده است.

8- «الدعاء بأسماء سور القرآن الکریم» این رساله منظومه‌‌‌ای یک‌صد و هفتادوهشت بیتی است که در آن ناظم نام‌های سور قرآن را واسطه مناجات قرار داده است.

9- «أسرار الوجود المعروف بالهیئة السُّنیّة فی الهیئة السَّنیة» در یازده باب پیرامون طبیعیات از منظر آیات و روایات سخن گفته است. هشت باب در علویات سخن گفته است و در سه باب آخر از آسمان به زمین آمده و از زلزله و کوه‌ها و دریاها سخن گفته است.

10- «رسالة وحدة الوجود» این رساله مسئله وحدة وجود را در چهار ساحت احدیت، واحدیت، ربوبیه و امتدادات آن به بررسی نشسته و مبحث زمان را در محال مختلف توضیح داده است.

گزارش محتوا

الروض الأنیق فی وصول الطالبین إلی مقام التحقیق

محتوای این رساله در چهار شماره چنین می‌باشد:

أ‌- مقدمه

ب‌- مؤلف هفت منزل در سلوک إلی الله تعالی تحت عنوان شروط مطرح ساخته که عبارتند از: توبه، إنابه، بیعة، جوع، سهر، صمت، عزلة، ذکر دائم، فکر متراکم وی با استناد به آیات قرآن در شرح این منازل کوشیده است.

ت‌- وی در ادامه هفت شأن از نفس ناطقه را به‌حسب اوصاف ذمیمه و حمیده‌اش در هفت فصل مطرح کرده که عبارتند از:

النفس الأمّارة، النفس اللوامة، النفس الملهمة، النفس المطمئنة، النفس الراضیة، النفس المرضیة، النفس الکاملة.

ث‌- سپس به سیزده دسیسه از دسائس نفس پرداخته است.

ج‌- و در ختام امر با یک خاتمه پیرامون اراده و مرید و مراد رساله را به پایان برده است.

تفسیر فاتحة الکتاب و أسرار بسم الله الرحمن الرحیم

مؤلف در ابتدا دو وجه‌تسمیه برای فاتحة الکتاب ذکر نموده است یکم: أن الله تعالی فتح بها ابواب خزائن الحقائق.

دوم: آن‌ها فاتحة فتوحات هذا الکتاب. شیخ بر اساس وجه دوم این سوره را متضمن دقائق قرآن می‌داند و آن را مبنای تفسیر خویش قرار داده و به مراتب ده‌گانه ربوبیت و بعدازآن مراتب ده‌گانه عبودیت و پس‌ازآن به‌مراتب چهارگانه امور دنیوی پرداخته و ارتباط آن‌ها را با آیات فاتحة الکتاب ذکر کرده است.

مفسر در ادامه ده وجه در سر شروع کتاب الله به حرف باء بیان کرده است. و در ادامه برای هر حرف بسم الله تفسیری جداگانه ذکر کرده و به ترتیب، اسمای الهی که با هر یک از آن حروف شروع می‌شوند را در ذیل آن حرف گرد آورده است.

سپس از وجه ذکر «اسم» و تقدم آن بر الله سخن گفته است و بعد تحلیلی از حروف الف و لام و هاء در الله ذکر فرموده و پانزده وجه در اعظم الأسماء بودن الله ذکر نموده است.

وی در تفسیر «الرحمن الرحیم» از رحمت سخن گفته و سه وجه در خصوصیات ویژه اسم «الرحمن» ذکر نموده است و در ادامه فرق بین «الرحمن» و «الرحیم» را متذکر شده است.

وی پس از اتمام سوره، فصلی را پیرامون لفظ «آمین» برگزار کرده است.

به جهت إختصار از گزارش محتوای دو بخش «ملاحق تفسیرالفاتحة» و «تابع ملاحق تفسیرالفاتحة» صرف‌نظر کردیم.

نفحات القرب و الإتصال بإثبات التصریف لاولیاءالله تعالی و الکرامات فی الحیاه و بعد الانتقال

حموی پس از طرح موضوع سخن به تعریف الفاظ 1- ولی 2- صفات ولی 3- کرامت، پرداخته است و در ادامه به احادیث متواتر بر حقیقت کرامت دلیل اقامه کرده است وی پس از توضیح در این باب عدم استحاله ذاتی وقوع کرامت پس از مرگ دلیل بر جواز آن گرفته و در ادامه به اثبات وقوع آن پرداخته است.

مؤلف بحث را به تصریف اولیاء در حال حیاتشان کشانده و با مصداق شناسی کرامت در غالب تنبیه و خاتمه، رساله را به پایان برده است.

رسالة فی دَوَران الصوفیة

جمالی این رساله را با ابراز ناراحتی از کسانی که به عناد با اهل الله می‌پردازند سخن را آغاز کرده است. وی موضوع این نوشته را نقد ادله قائلین به حرمت و کفر اهل سماع قرار داده است و ادله مخالفین را در چهار دلیل مطرح کرده است که عبارتند از:

یکم: دوران الصوفیة لعب و حرام

دوم: دوران الصوفیة قبیح

سوم: دوران الصوفیة رقص

چهارم: دوران الصوفیة تشبه بالکفرة

سپس به نقد هر یک همت گذاشته است و لعب، حرام و قبیح بودن و نیز اطلاق رقص بر آن را با استدلال رد می‌نماید و معتقد است صوفیه، دوران خود را شبیه طواف حجاج و دوران ملائکه مسبحین به دور عرش می‌دانند. (رک: عبدالفتاح، سعید (گردآورنده)، 1428ق،(ص) 290-285)

مؤلف رساله را با خلاصه گیری از مباحث گفته شده به پایان می‌برد.

رسالة لباس الفتوة

این اثر پیرامون انسان کامل شناسی و حالات مختلف عارفان بالله بر اساس تفسیر عرفانی از آیات قرآنی است که البته گاه صریحاً از آن‌ها نام برده و در بیشتر اوقات تلویحاً از آیات یاد کرده است. وی از بعضی مکاشفات خویش در بین خواب و بیداری پرده برداشته است. (عبدالفتاح، سعید (گردآورنده)، 1428ق، ص 306 و 307)

فتح الحق فی الجمع و الفرق

این اثر محتوای خود را در شش فصل چنین برگزار کرده است:

1- جمع فی فرق. مؤلف در این بخش از فرقه فرقه شدن نوع انسانی در قبول و عدم قبول مقصود سخن به میان آورده و آن‌ها را به سه فرقه تقسیم نموده است.

فرقه یکم: ذاقوا المقصود (با تهذیب و مجاهده نفس به مقصود (قبول امتثال امر و نهی الهی و قبول حق) رسیده و از ثمرات آن بهره برده‌اند).

فرقه دوم: قبلوا و ما ذاقوا (ایمان به امر الهی دارند و آن را قبول کرده‌اند اما چون تلاشی در این زمینه نداشته‌اند (تهذیب و مجاهده نفس) از ثمرات آن در وجود خود آثاری ندیده‌اند و تعبیر الذین یومنون بالغیب در مدح این گروه است)

فرقه سوم: أنکروا (ایمان به امر الهی ندارند و آن را انکار کرده‌اند)

2- فرق و جمع: مؤلف در این بخش از انواع ناس سخن گفته است و آن‌ها را به چهار نوع تقسیم کرده است:

نوع یکم: حجبوا بتعلق همتهم بالسوابق (به عنایت اولیه خداوند که سبب قوت ایمان آن‌ها شده و مراحلی را در معرفت طی کرده‌اند اکتفا نموده و تهذیب و مجاهده نفس را امری زائد و خطا می‌دانند)

نوع دوم: حجبوا لشغلهم بالعواقب (از نتائج و ثمرات این مسیر (تهذیب نفس و مجاهده با هوی و منازل سلوک) بی‌بهره می‌شوند با این استدلال که از کجا ما به درستی مسیر پی ببریم)

نوع سوم: حجبوا لشغلهم بمراعاة الوقت (این گروه مراقب وقت و نفوس خود هستند و رؤیت در اوقات دیگر را از دست می‌دهند می‌گویند صوفی ابن الوقت خودش است و کاری به گذشته و آینده ندارد)

نوع چهارم: إشتغلوا بشهود رؤیة الوقت عن رؤیة الوقت (این گروه از شهود رؤیتی که داشته‌اند خارج نمی‌شوند به همین جهت از شهود خود و شهود رؤیت‌های دیگر و کمال دیگر باز می‌مانند) (عبدالفتاح، سعید (گردآورنده)، 1428ق،(ص) 332-321)

3- جمع فی جمع: وی در این بخش از مقام انسان کامل که میان نشین غیب و شهود است سخن به میان آورده است.

4- فرق فیه جمع: این بخش اختصاص دارد به اینکه جمیع کائنات با تمام شئون وجودی‌شان فعل الهی هستند.

5- فرق" در این بخش از وجه تنوع موجود انسانی بدین‌سان پرده برداشته که حق‌تعالی این موجود را زبده همه موجودات قرار داده است ازاین‌رو در توان او است که با تنوع قابلیت‌هایش متنوع شود.

6- جمع: در این بخش از احدیت مطلقه از قید اطلاق سخن رفته که منشأ ظهور واحدیت با انواع تجلیات اسمائی و صفاتی است که منشأ تعدد مظاهر است پس انواع تفاوت‌ها از انواع قابلیت‌های منطبع در هر مظهری نشأت گرفته است وی در ادامه از اقسام قابلیت‌ها سخن گفته و رساله را به پایان برده است.

الغرر فی فضائل عمر

جلال‌الدین سیوطی (متوفی 911ق) کتابش را در چهل حدیث گردآوری کرده است.

الدعاء بأسماء سور القرآن

نویسنده مناجات را با مقدمه‌ای 22 بیتی شروع کرده و پس از توسل به اسماء قرآنی و پس از اتمام آن، اسمای أنبیاء را واسطه در مناجات گرفته است و بعدازآن به اصحاب پیغمبر و فاطمه زهرا(س) و حسنین(ع) و پس‌ازآن به زوجات نبی اکرم(ص) و بعدازآن به‌صورت متفرق به در فراز و نشیب روزگار با واسطه‌گیری مقدسات به مناجات با حق‌تعالی پرداخته است.

أسرار الوجود المعروف بالهیئة السُّنیّة فی الهیئة السَّنیة

مؤلف در این کتاب به مباحث طبیعی متعلق به علویات از منظر آیات و روایات پرداخته است.

رسالة وحدة الوجود

این رساله مسئله وحدة وجود را در چهار ساحت احدیت، واحدیت، ربوبیه و امتدادات آن به بررسی نشسته و مبحث مراتب زمان را در محال مختلف توضیح داده است تا معنای روایاتی چون «من مات فقد قامت قیامته»، «القبر اول منزل من منازل الآخره» و «أنا أقل من ربی بسنتین» (احدیت را در سنه اول، واحدیت را در سنه دوم و ربوبیت را در سنه سوم قرار می‌دهد طبق این فرموده، پیامبر(ص) در سنه سوم و پروردگار در سنه اول است پس ایشان دو سال کمتر از پروردگار است) آشکار شود. (عبدالفتاح، سعید (گردآورنده)، 1428ق،(ص) 431-425)

وضعیت کتاب

سعید عبدالفتاح محقق رسائل پس از مقدمه در نام بردن رسائل گردآوری شده در این مجموعه در ابتدای هر رساله به سه مهم پرداخته است:

1- مختصری از تذکره مؤلف (در این بخش به مؤلفات و مصادر ترجمه مؤلف نیز همت گمارده است).

2- نسخه‌شناسی اثر

3- نمونه‌ای از تصویر نسخه

البته ترک چنین تحقیق مختصری در ابتدای آخرین رساله هیچ توجیه فنی ندارد.

محقق در پاورقی‌ها به امور زیر پرداخته است:

1-آدرس‌دهی آیات و روایات

2-تحقیق گسترده در منابع احادیث

3- حواشی توضیحی مختصر

4-ترجمه مختصری از اعلام

منابع مقاله

1. عبدالفتاح، سعید (گردآورنده)، رسائل صوفیة مخطوطة، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1428ق.